کتاب «بارگاه خورشید» حاصل تلاش جمعی از پژوهشگران حوزه تاریخ، هنر اسلامی و معماری است که کوشیده‌اند در قالبی فشرده، اما دقیق و مستند، تصویری جامع از ابعاد گوناگون حرم مطهر رضوی ارائه دهند؛ از پیشینه تاریخی و تحولات کالبدی و اداری گرفته تا هنرهای تزیینی، فضاهای زیارتی و معرفی شخصیت‌های مدفون در این بارگاه نورانی.

انتشار مجدد این کتاب، فرصتی تازه برای بازخوانی یکی از منابع مرجع در زمینه حرم‌شناسی به شمار می‌آید؛ اثری که هم برای مخاطبان عمومی و زائران حرم و هم برای محققان و علاقه‌مندان حوزه مطالعات اسلامی و میراث فرهنگی ارزشمند است.

در همین ارتباط، ایسنا در گفت‌وگویی با دو تن از نویسندگان این اثر، به بررسی روند تألیف، ویژگی‌های محتوایی، چالش‌های پژوهشی و اهمیت انتشار دوباره‌ این کتاب پرداخته است. در این گفت‌وگو، اسماعیل رضایی برجکی، نویسنده مقدمه و بخش تاریخچه حرم مطهر رضوی و ویراستار نهایی اثر و بهزاد نعمتی، نگارنده بخش‌های مربوط به معماری و هنر اسلامی حرم، از جزئیات شکل‌گیری، اهداف و دستاوردهای این کتاب سخن گفته‌اند.

اسماعیل رضایی برجکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: ایده‌ و محور اصلی نگارش کتاب «بارگاه خورشید» از رویدادی فرهنگی در سال ۲۰۱۷ میلادی (۱۳۹۶ شمسی) سرچشمه گرفت؛ زمانی که شهر مشهد مقدس به عنوان مرکز فرهنگی جهان اسلام انتخاب شد. در همین راستا، تصمیم بر آن شد که مجموعه‌ای از آثار برای معرفی حرم مطهر رضوی، شهر مشهد و جلوه‌های فرهنگی، تاریخی و هنری آن تهیه و منتشر شود.

وی ادامه داد: یکی از مهم‌ترین این آثار، کتاب «بارگاه خورشید» بود که نگارش و تدوین آن به بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی واگذار شد. هدف از تألیف این اثر، فراهم‌آوردن مجموعه‌ای جامع، مختصر و مفید درباره حرم مطهر امام رضا(ع) بود تا به‌عنوان اثری مناسب برای معرفی این بارگاه نورانی در سطح بین‌المللی منتشر شود.

رضایی بیان کرد: این کتاب اثری است که با وجود حجم نسبتاً محدود خود، تمام ابعاد مهم حرم مطهر رضوی را دربرمی‌گیرد. در این کتاب، به تاریخچه حرم از آغاز تا دوره معاصر پرداخته شده و مباحثی همچون معماری، تشکیلات اداری و خادمی، زائران و مشایخ مدفون در حرم مورد بررسی قرار گرفته است. نویسندگان کوشیده‌اند تا در عین اختصار، جامعیتی در محتوا ایجاد کنند؛ به‌گونه‌ای که مخاطب با مطالعه این اثر بتواند تصویری کلی، دقیق و منسجم از مجموعه حرم رضوی به دست آورد.

این نویسنده درباره مخاطبان این کتاب گفت: اگرچه کتاب با رویکردی عمومی و قابل‌فهم برای همگان تألیف شده، اما در عین حال، از پشتوانه‌ای علمی و پژوهشی نیز برخوردار است. نویسندگان با بهره‌گیری از منابع معتبر، اسناد تاریخی و روش نگارشی علمی، تلاش کرده‌اند اثری تولید کنند که هم برای پژوهشگران سودمند باشد و هم برای عموم علاقه‌مندان جذاب و خواندنی بماند.

وی به منابع استفاده شده و پژوهش‌های انجام شده در راستای تألیف این کتاب اشاره و اظهار کرد: محتوای کتاب حاصل سال‌ها تجربه، پژوهش و تعامل مستقیم پژوهشگران با حرم مطهر رضوی است. هر یک از مؤلفان، بنا بر تخصص خود، پیش‌تر در زمینه‌های تاریخی، هنری و فرهنگی مرتبط با آستان قدس رضوی مطالعاتی داشته‌اند. در نگارش این اثر، افزون بر منابع کتابخانه‌ای و اسناد دست‌اول موجود در مدیریت اسناد آستان قدس، از مشاهدات میدانی و گفت‌وگو با مسئولان، خادمان و کارشناسان حرم نیز بهره گرفته شده است. به همین دلیل، می‌توان گفت این کتاب تلفیقی از پژوهش‌های کتابخانه‌ای، اسنادی و میدانی به‌شمار می‌آید.

رضایی درباره چالش‌های گردآوری این اثر بیان کرد: در فرآیند گردآوری و تدوین کتاب، چالش‌های متعددی وجود داشت. مهم‌ترین آن‌ها محدودیت زمانی بود؛ چراکه مؤلفان تنها حدود سه ماه فرصت داشتند تا کار را به سرانجام برسانند. علاوه بر این، انجام پژوهش میدانی در فضای حرم مطهر، به‌دلیل شلوغی دائمی، حضور زائران و محدودیت‌های عکاسی و مستندسازی در بخش‌های نزدیک به ضریح، دشواری‌های خاص خود را داشت. از سوی دیگر، رعایت ضوابط و مقررات داخلی مجموعه نیز بر پیچیدگی کار افزود. با این حال، پژوهشگران با همکاری بخش‌های مختلف آستان قدس و بهره‌گیری از رایزنی‌های گوناگون، توانستند این چالش‌ها را پشت سر بگذارند و اثری شایسته و ماندگار ارائه دهند.

معرفی حرم مطهر رضوی از مهم‌ترین وظایف فرهنگی و پژوهشی است

بهزاد نعمتی نیز با بیان اینکه ایده و محور اصلی کتاب «بارگاه خورشید» بر پایه‌ معرفی فشرده، دقیق و درعین‌حال ساده و روان از مجموعه‌ حرم مطهر رضوی شکل گرفته است، اظهار کرد: هدف نویسندگان آن بود که اثری فراهم آورند که در قالبی مختصر، ابعاد گوناگون حرم، از ساختارهای فیزیکی و تحولات اداری گرفته تا نهادها و بخش‌های فعال در این مجموعه را به شکلی جامع و قابل‌فهم برای مخاطب عمومی عرضه کند. در تدوین این کتاب تلاش شده تا از آخرین دستاوردهای پژوهشی و نتایج تحقیقات جدید بهره گرفته و در عین اختصار، تصویری روشن از وضعیت امروز حرم مطهر ارائه شود.

وی با اشاره به یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این کتاب بیان کرد: یکی از ویژگی‌های متمایز این اثر در مقایسه با آثار مشابه، تأکید ویژه بر فضاهای زیارتی، عبادی و تاریخی حرم است. نگاه مؤلفان در این کتاب بیش از هر چیز بر بُعد معنوی و زیارتی مجموعه متمرکز است و در کنار آن، به شخصیت‌ها و مشایخ مدفون در حرم مطهر نیز توجه ویژه‌ای شده است. از آنجا که برای زائران و بازدیدکنندگان همیشه این پرسش مطرح است که چه شخصیت‌هایی در کدام بخش‌های حرم به خاک سپرده شده‌اند و این افراد چه جایگاهی داشته‌اند، مؤلفان کوشیده‌اند در این زمینه تصویری روشن و منظم ارائه دهند. به این ترتیب، اثر حاضر ضمن معرفی فضاهای معماری و تاریخی، بُعد انسانی و زیارتی حرم را نیز به‌خوبی بازتاب داده است.

این نویسنده بیان کرد: کتاب «بارگاه خورشید» برای عموم مردم نگاشته شده است. نثر آن ساده و روان است و از حجم بالای ارجاعات و استنادهای تخصصی در متن پرهیز شده تا مطالعه‌ آن برای مخاطب عام دشوار نباشد. در پایان هر فصل یا گفتار، فهرستی از منابع برای علاقه‌مندان به مطالعه‌ بیشتر ارائه شده است. همچنین، اثر مصور است و تصاویر منتخب از فضاها و بخش‌های گوناگون حرم به فهم بهتر مطالب و جذابیت بصری کتاب کمک کرده است.

نعمتی با تاکید بر اینکه در نگارش این اثر، پژوهش میدانی محور اصلی کار بوده است، افزود: نویسندگان با حضور مداوم در حرم مطهر و مشاهده‌ تغییرات و تحولات صورت‌گرفته، کوشیده‌اند تازه‌ترین وضعیت کالبدی و فنی این مجموعه را در کتاب منعکس کنند. در کنار این مشاهدات میدانی، از منابع کتابخانه‌ای، اسناد تاریخی و پژوهش‌های جدید در حوزه‌ حرم‌شناسی و آستان‌پژوهی نیز بهره گرفته شده تا محتوای اثر، هم مستند و علمی و هم روزآمد باشد.

وی اظهار کرد: فرآیند گردآوری اطلاعات و مستندات تاریخی اما با چالش‌هایی نیز همراه بوده است. مهم‌ترین چالش، دسترسی دشوار به فضاها و جزئیات معماری و هنری حرم بود. حرم مطهر فضایی زنده و پویا است که اولویت در آن، خدمت‌رسانی به زائران است، نه انجام پژوهش میدانی. ازاین‌رو، ورود به برخی فضاها، مشاهده‌ کتیبه‌ها و تزئینات، یا عکاسی و یادداشت‌برداری در بخش‌های خاص همیشه به‌سادگی امکان‌پذیر نبوده است. افزون بر آن، برخی فضاها به‌صورت تفکیکی برای بانوان یا آقایان طراحی شده و برخی دیگر همواره مملو از زائران‌اند، که این امر پژوهش‌ میدانی را دشوارتر می‌سازد.

این نویسنده ادامه داد: چالش دیگر، ناهمسانی و پراکندگی منابع تاریخی درباره‌ دوره‌های مختلف حرم بود. برای برخی از دوره‌ها مانند صفویه و قاجار، اسناد فراوانی وجود دارد، در حالی که درباره‌ برخی ادوار دیگر منابع بسیار محدود است. این عدم توازن در حجم داده‌ها، کار نویسنده را در تنظیم و حفظ تناسب میان مطالب دشوار می‌کرد. به همین دلیل، مؤلفان ناچار بودند با بررسی دقیق مقالات و پژوهش‌های دیگر محققان و با استفاده از اسناد جدید، تعادل منطقی میان داده‌ها و روایت تاریخی برقرار کنند.

نعمتی با تاکید بر اینکه معرفی حرم مطهر رضوی از مهم‌ترین وظایف فرهنگی و پژوهشی است گفت: نویسندگان کتاب «بارگاه خورشید» بر این باورند که معرفی حرم مطهر رضوی به عنوان میراثی تاریخی، فرهنگی و هنری از مهم‌ترین وظایف فرهنگی و پژوهشی است. با توجه به شمار عظیم زائرانی که سالانه به مشهد مقدس سفر می‌کنند، فراهم‌آوردن آثاری از این دست فرصتی ارزشمند برای آشنایی بیشتر مردم با غنای معنوی و فرهنگی این مجموعه‌ کم‌نظیر است.

وی تصریح کرد: چنین آثاری نه‌تنها در حفظ هویت تاریخی و فرهنگی ما نقش دارند، بلکه می‌توانند الهام‌بخش هنرمندان و پژوهشگران در عرصه‌ فرهنگ و هنر معاصر باشند. به همین دلیل، لازم است تولید آثار مشابه، به‌ویژه آثاری مصور و مستند با کیفیت علمی و چاپی بالا، بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد تا مخاطبان بیشتری در سطوح گوناگون جامعه بتوانند از این میراث گرانبها بهره‌مند شوند.

انتهای پیام