پرفسور سعدالله نصیری‌ قیداری دوشنبه ۲۶ آبان در سومین روز از هفته کتاب و کتاب‌خوانی که در دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان برگزار شد، با اشاره به قدمت نجوم در ایران پیش از اسلام، اظهار کرد: در دوره‌های دور پیش از اسلام، اطلاعات مکتوب قابل اتکا درباره نجوم بسیار کم است؛ اما شواهد باستان‌شناسی و متون معدودی همچون کتاب زیج شهریاری نشان می‌دهد دانش نجوم در ایران سابقه مستند و مهمی داشته است.

وی افزود: زیج شهریاری که در دوره ساسانیان و به دستور انوشیروان به زبان پهلوی نوشته و بعدتر توسط ابوالحسن علی ابن زیاد تمیمی به عربی ترجمه شد، مبنای بسیاری از آثار نجومی دوره اسلامی قرار گرفت.

نویسنده کتاب نجوم و اخترفیزیک با اشاره به پژوهش‌های خاورشناسانی چون کندی در ۱۹۵۸، گفت: برداشت‌ها نشان می‌دهد آثار مهمی از دوره‌های پیشین وجود داشته که هنوز به دست ما نرسیده‌اند و برخی مفاهیم نجومی حتی پیش از تدوین آثار یونانی شکل گرفته‌اند.

رئیس دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان با اشاره به یافته‌های باستان‌شناسی، اظهار کرد: در خوارزم رصدخانه‌ای باستانی شناسایی شده که تولستوف آن را معرفی کرده است. طبق مستندات، نخستین اسطرلاب را به کیخسرو نسبت داده‌اند و نمونه آن از سفال ساخته شده بود. این نشان می‌دهد ابزارهای نجومی در ایران قدمتی بیش از دوره بطلمیوس دارند.

او گفت: همان‌گونه که برخی پژوهشگران معتقدند، نباید ساده‌انگارانه پذیرفت که فلسفه یا علم نجوم فقط از یونان آغاز شده است. حتی برخی منابع ریشه فلسفه را به ایران و دوران زرتشت نسبت می‌دهند.

نصیری‌ قیداری با اشاره به ثبت جهانی دانشگاه جندی‌شاپور، گفت: در سال ۲۰۱۷ موفق شدیم دانشگاه جندی‌شاپور را به عنوان نخستین دانشگاه جهان در یونسکو ثبت کنیم. این مرکز بیش از ۴۰۰ هزار جلد کتاب داشت و حوزه‌هایی چون نجوم، پزشکی، ریاضیات و فلسفه در آن تدریس می‌شد.

نویسنده کتاب نجوم و اخترفیزیک افزود: پس از اسلام و در دوران بغداد، بسیاری از منجمان برجسته ایرانی همچون فضل ابن نوبخت و خوارزمی پایه‌گذار نجوم در تمدن اسلامی شدند.

نصیری‌ قیداری با اشاره به رصدخانه‌های مهم دوره اسلامی، گفت: حدود ۱۷ رصدخانه از قرن دوم تا نهم هجری در ایران فرهنگی ساخته شده است؛ از شیراز و اصفهان تا سمرقند و مراغه.

وی اضافه کرد: رصدخانه مراغه با هدایت خواجه نصیرالدین طوسی یکی از پیچیده‌ترین رصدخانه‌های جهان در زمان خود بود. این مرکز ۱۲۰ دانشمند از ایران، دمشق، بغداد، تفلیس، چین و دیگر مناطق را در خود داشت. تعدادی از ابزار این رصدخانه بعدها الگوی رصدخانه‌های چین، هند، ترکیه و اروپا شد. ابزارهای این رصدخانه شامل ذات‌الحلق، حلقه انقلابی، ربع مجیب، کره سماوی و بیش از ۲۵ ابزار تخصصی بعدها در کشورهای مختلف کپی‌سازی شد.

نصیری‌ قیداری با اشاره به رصدخانه‌های پس از دوره اسلامی، افزود: آخرین رصدخانه بزرگ جهان اسلام پیش از دوره جدید، رصدخانه استانبول در قرن شانزدهم بود که تنها سه سال پس از ساخت تخریب شد.

وی با اشاره به تاریخچه نجوم رادیویی، گفت: از ۱۹۳۲ با کشف امواج رادیوییِ کیهانی، نجوم رادیویی آغاز شد و با ساخت رادیوتلسکوپ‌های خانگی توسط ربر در دهه ۴۰ میلادی توسعه یافت. او نخستین نقشه رادیویی آسمان را با ابزاری دست‌ساز تهیه کرد.

وی ادامه داد: در ایران تا سال‌های اخیر فعالیت جدی در حوزه نجوم ابزارمحور نداشتیم. اما رصدخانه شیراز با تلسکوپ ۵۰ سانتی‌متری، از نخستین مراکز فعال کشور بود و نقش مهمی در آموزش و پژوهش داشت.

او همچنین به راه‌اندازی رصدخانه دانشگاه زنجان اشاره کرد و گفت: در سال ۸۱ رصدخانه زنجان را با الگوبرداری از رصدخانه شیراز ساختیم. این پروژه خارج از بودجه دانشگاه و با امکانات محدود انجام شد.

رئیس دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان با اشاره به آغاز پروژه رصدخانه ملی، گفت: از سال ۱۳۶۹ و ۷۰، با تلاش پرفسور ثبوتی و گروهی از منجمان، ایجاد رصدخانه ملی به‌عنوان یک هدف راهبردی مطرح شد. چهار کمیته تخصصی تشکیل شد و من مسئول کمیته مکان‌یابی بودم.

نصیری‌قیداری درباره مراحل مکان‌یابی  افزود: پیش از شروع، مطالعات جهانی را از کشورهایی مانند فرانسه، روسیه و مراکش بررسی کردیم. سپس کارگاه مشترکی با حضور پرفسور سراجین - متخصص رتبه یک جهان در مکان‌یابی رصدخانه - برگزار کردیم.

وی با اشاره به دشواری‌های کار گفت: با ساخت تجهیزات سنجشِ دید، تیم‌های عملیاتی در کوه‌های کرمان، کاشان، قم و بیرجند مستقر شدند. شرایط سخت بود؛ شب‌ها در چادر می‌ماندیم، در برف و بوران کار می‌کردیم و حتی متأسفانه یک نفر از نیروهای ما در مسیر این پروژه جان باخت.

نویسنده کتاب نجوم و اخترفیزیک افزود: پس از شش تا هفت سال کار میدانی و جمع‌آوری داده‌های هواشناسی ۵۰ ساله، نهایتاً چهار منطقه انتخاب شد. تمام این داده‌ها اکنون در آرشیو دانشگاه موجود است.

نصیری‌ قیداری با اشاره به تجربه ساخت ابزار نجومی گفت: در زنجان دو رادیوتلسکوپ ساختیم. نخستین نمونه یک آنتن پنج‌متری بود که از دیش‌های مخابراتی قدیمی احیا شد و توانستیم با آن سیگنال اجرام سماوی را ثبت کنیم. نمونه دوم با مشارکت دانشجویان تحصیلات تکمیلی ساخته شد و نخستین نقشه رادیویی آسمان در ایران توسط آن به‌دست آمد.

او با اشاره به انتشار مقالات متعدد و دو جلد کتاب «اخترفیزیک»، بیان کرد: هدف ما انتقال تجربه ساخت ابزار و نگاه فیزیکی به پدیده‌های نجومی است. باید بتوانیم نسل جدیدی از پژوهشگران را تربیت کنیم.

نصیری‌قیداری اظهار کرد: امروز ظرفیت و دانش لازم برای ساخت رصدخانه‌های بزرگ در کشور وجود دارد و اگر شرایط مساعد باشد، همچنان توان علمی برای ادامه این مسیر فراهم است.

انتهای پیام