دکتر علیرضا آزاد در دومین جلسه از لایوهای اینستاگرامی با موضوع «چرا دیندار بمانیم» گفت: البته ویژگی‌هایی مانند زبان یا نژاد هم دارای این ویژگی بود اما کمتر چیزی مانند دین فرازبانی و فرانژادی در تبدیل اجتماع به جامعه عمل می‌کند.
وی افزود: از دیگر کارکردهای اجتماعی دین، ایجاد سازوکارهای اقتصادی است. انگیزه‌های انسانی در ابعاد عاطفی مالی نیز همیشه نقش محرک داشته ولی دین به این انگیزه‌ها پر و بال داد و با سازوکارهای گوناگون و مختلفی به این موضوع کمک کرده است. شاید کمتر چیزی به اندازه دین چنین جامع و مبسوط به رفع این نیازها بپردازد.
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی ادامه داد: نیاز به امنیت از دیگر کاردکردهای دین است. طی ۲۰۰ سال اخیر در کشور خودمان، در تمام جنگ‌هایی که با دیگر کشورها، بخشی از خاک کشور از پیکره آن جدا شد، به غیر از جنگ ۸ ساله‌ای که با عراق در اوایل انقلاب رخ داد. تصور کنید که انگیزه‌های دینی از رزمندگان جدا می‌شد؛ آیا سرنوشت جنگ به همین منوال پیش می‌رفت؟ البته نمی‌توان منکر انگیزه‌های ملی شد اما تاثیر دین در این مورد قابل انکار نیست.
آزاد گفت: از دیگر کارکردهای‌های اجتماعی دین برون‌رفت از سرخوردگی‌های اجتماعی است. اندیشه‌های آخرالزمانی نیز کارکرد دیگری است که دین آن را پدید می‌آورد.
وی بیان کرد: تقریبا در همه ادیان اندیشه‌های آخرالزمانی به عنوان یک میراث دینی مشاهده می‌شود. گمان من این است که حتی اگر کسی حقیقت منجیان آخرالزمانی را قبول نداشته باشد یا کسی متافیزیکال به این قضیه نگاه نکند و اثبات‌گرایانه در این رابطه ورود نکند و باور هم نداشته باشد، باز هم نمی‌تواند منکر کارکرد مثبتی که چنین اندیشه‌ای دارد، بشود.
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی ادامه داد: برای تحمل‌پذیر شدن زندگی، نگه داشتن نقطه‌های امید بسیار مهم است. چه بسا بسیاری از انسان‌ها همه چیزشان را از دست می‌دهند؛ آن زمان پس باید با چه مفهوم و معنایی زندگی خویش را ادامه دهند؟
آزاد افزود: اندیشه‌های دینی فارغ از اینکه آن را از منظر متافیزیکالی نفی یا اثبات کنیم، کارکرد اجتماعی مثبتی برای زنده نگه داشتن انگیزه دارد. اگر قرار باشد این بخش از دین را از مردم بگیریم، چه چیزی را می‌توان جایگزین آن کرد؟ آیا اصلا امکان جایگزین کردن وجود دارد یا در مواردی که برای این کارکردها جایگزین شد، آیا بهتر عمل کرد؟
آزاد بیان کرد: در جوامعی که قانون در آن فربه شده و فرهنگ‌سازی وجود دارد، آیا قانون توانسته جایگزین اخلاق شود و پشتوانه قوی برای آن ایجاد و آدمی را بی‌نیاز از اخلاق کند؟ آیا الزاما در این جوامع خودکشی وجود ندارد؟ برای مثال کشورهای اسکاندیناوی، ژاپن و کره رتبه‌های اول خودکشی را به خود اختصاص می‌دهند. آیا در این کشورها نیازی به سازوکارهای دیگر معنابخشی نیست؟ اینجاست که من دین را برای این جوامع دارای کارکردهای بسیار وسیع و مثبتی می‌بینم.
وی ادامه داد: به چه چیزی در جهان مانند دین حمله شده است؟ به دین حمله‌های سهمگین بسیاری انجام شده و قاعدتا در طول تاریخ نباید چیزی از دین باقی می‌ماند ولی می‌بینیم کماکان دین با قوت به کار خود ادامه می‌دهد. چه چیزی در بطن آن وجود دارد که انسان‌ها هنوز به آن توجه می‌کنند؟
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی گفت: ممکن است بعضی‌ها در پاسخ به بگویند خداوند می‌خواهد که نورش خاموش نشود. این می‌شود رویکرد متافیزیکال و من نیز منکر آن نیستم اما در قالب رویکرد کارکردی فرض من این است که به خاطر کارکردهای فردی ذکر آن رفت، دین همچنان در جهان زنده است.
گفتمان‌های رقیب دین و میزان توفیق‌شان در تقابل با آن
آزاد در پاسخ به سوال که آیا دین همانند گذشته کارکرد خود را حفظ کرده و آیا گفتمان رقیب کارکرد بهتری ندارد، گفت: گفتمان‌های رقیبی را که می‌توان در این بحث آن را مورد بررسی قرار داد در چهار بخش گفتمان آتئیستی و خداناباوری، گفتمان حقوقی، گفتمان علمی و یا گفتمان‌های عرفان‌های نوظهور خلاصه می‌شود.
وی تشریح کرد: آلن دوباتن به عنوان یک آتئیست در کتابی تحت عنوان «دین برای خداناباوران» به طور مفصل راجع به اینکه چرا خداناباوران هم نیاز به دین دارند، صحبت می‌کند. آنتونی فلو نیز در کتاب «خدا وجود دارد» تاکید می‌کند که من سال‌ها وجود خدا را انکار می‌کردم ولی الان دلایل انکار خدا را ناکافی می‌بینم؛ با این وجود که هنوز خدا را قبول ندارم.
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی افزود: بسیاری از موضوعات اخلاقی باعث شد که این افراد در اندیشه خود تجدید نظر کنند. یکی از این مفاهیم بخشش و بخشایش است. بخشش یعنی چیزی را به کسی هدیه دادن و بخشایش نیز یعنی اگر کسی در حق ما ظلمی کرد، از او درگذریم. این مفاهیم مانند همین بخشش و بخشایش در قالب دین توجیه‌پذیر است و اگر دین را در نظر نگیریم، توجیه عمل به آن بسیار دشوار است.
آزاد گفت: پیروان فلسفه اگزیستانسیالیسم از همین منظر است که به مفهموم دیگری می‌پردازند و نمی‌توانند به این راحتی دین را پس بزنند. کمااینکه اگر می‌توانستند این کار را انجام می‌دادند.
وی خاطرنشان کرد: گفتمان بعدی گفتمان حقوقی است. بسیاری ادعا می‌کنند که می‌توان نظام‌های حقوقی را جایگزین دین و حتی اخلاق کرد. من به عنوان تجربه شخصی می‌گویم؛ آیا تا به حال قانون ناعادلانه وجود نداشته و یا اتفاق نیفتاده که به جهت رعایت قانون، حقوقی پایمال شود؟ از این تناقض‌ها در نظام حقوقی به فراوانی یافت می‌شود.
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی ادامه داد: کشور آمریکا از نظر برخی در نهایت رعایت عدالت و قانون قرار دارد. مثلا هانتینگتون، اندیشمند آمریکایی، در کتاب «بحران رعایت قانون در آمریکا» می‌گوید در برخی از شهرهای آمریکا به ازای هر ۵۰۰ نفر یک کشیش وجود دارد. با محاسبات سر انگشتی تقریبا اندازه شهر مشهد روحانی و کشیش در آنجا وجود دارد. در چنین کشوری که نظام به ظاهر حقوقی قدرتمندی دارد، وجود چنین پدیده‌ای به چه علت است؟ توسط این کشور حمله به عراق بدون اجازه سازمان ملل و هیچ بهانه‌ای صورت گرفت و جان یک میلیون انسان گرفته شد. با چنین شواهدی چگونه باور کنیم نظام حقوقی می‌تواند جایگزین خوبی برای نظام دینی باشد؟
آزاد افزود: من منکر سوءاستفاده برخی از افراد از دین نیستم اما اگر چنین اتفاقاتی افتاده، باز هم نهادهای قدرتمندی در بطن دین وجود دارد که به نقد آن می‌پردازد.
وی ادامه داد: گفتمان بعدی گفتمان علم است که تجربیات و اتفاقات دوران کرونا مطالب زیادی را در خصوص این گفتمان به ما آموخت. اگر تمام افراد با استعداد و باهوش به سراغ علم طب بروند و بودجه‌های کلانی برای آن صرف شود و نتیجه‌اش میلیون‌ها کشته در جهان و ناآگاهی از اتفاقات آینده و آشفتگی جامعه جهانی به مدت یک سال باشد، چنین عملکردی مناسب نیست. اگر هم انشالله بر این ویروس غلبه کنیم، با این حجم از خسارت، فقط یک قهرمان شکست خورده خواهیم بود. از این جهت من به روش‌شناسی این گفتمان نقد داشته‌ام.
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی تصریح کرد: آیا علم توانسته انسان‌ها را به موجودات بهتری تبدیل کند؟ آیا همین‌طور که جنگ‌های صلیبی را به پای دین‌داران و مسیحیت می‌نویسند، نباید بمب اتم، بمب‌های خوشه‌ای، تانک‌ها و جنگنده‌ها را به پای فیزیک‌دانان و شیمی‌دانان نوشت؟ در قرن ۲۰ با همین علم به اندازه کل تاریخ آدم کشته شد.
آزاد بیان کرد: در مورد عرفان‌های نوظهور نیز از نظر من این پدیده‌ها را گفتمان رقیب دین نمی‌دانم بلکه در آن به نوعی نیاز معنویت بنا به تصوری پیدا می‌شود.
انتهای پیام
نظرات