عمارت چهلستون قزوین که بسیاری آن را کلاه‌فرنگی می‌خوانند، یکی از شاهکارهای عصر صفویه و از مجموعه کاخ‌های سلطنتی شاه تهماسب در اواسط قرن دهم هجری قمری است. این بنا بالغ‌بر۵۰۰ مترمربع وسعت دارد و بر اساس معماری ایرانی در دوطبقه ساخته‌شده است. این کاخ باشکوه در سال ۱۳۳۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سال ۱۳۸۳ به موزه خوشنویسی قزوین تبدیل شد و امروزه به‌عنوان یکی از معروف‌ترین بناهای تاریخی کشور و به‌تبع آن قزوین است.
داستان ساخت چهلستون قزوین
دولت صفویه تازه تشکیل شده بود. در آن زمان ترک‌های عثمانی به دنبال فرصتی برای حمله به خاک ایران بودند. شاه تهماسب که مورد تهدید عثمانی‌ها در سال ۹۵۱ (ه. ق) قرار گرفت، پایتخت ایران را از تبریز به قزوین انتقال داد و ازآنجایی‌که بنایی درخور شاه در قزوین وجود نداشت، زمین‌های زنگی‌آباد را از میرزا شرف جهان، از بزرگان شهر قزوین، خریداری کرد.
شاه‌تهماسب دستور به ساخت کاخی مجلل و باشکوه در دو طبقه را داد. بدین ترتیب باغی مربعی شکل احداث شد و سپس در وسط آن عمارت و تالارهایی با تزئینات شاهنشاهی ساخته شد. بنای چهلستون حدود ۵۰۰ مترمربع وسعت دارد، پس از پایان حکومت صفویه کلاه‌فرنگی به دست فراموشی سپرده شد و مجدداً در دوران قاجار فرماندار وقت قزوین (محمدباقر سعدالسطنه) دستور بازسازی عمارت کلاه‌فرنگی را صادر کرد و نام آن را به چهلستون تغییر داد در آن زمان ستون‌های کاخ با طاق‌هایی نیم‌دایره و تغییرات جزئی در ایوان چهلستون رقم خورد.
چهلستون قزوین در دوره پهلوی تغییر کاربری یافت و به فرمانداری تبدیل شد. فرماندار وقت نیز دستور به مخفی کردن هنر نگارگری آن داد و پوششی از گچ از هنر هنرمندان صفویه و قاجار را گرفت. در سال ۱۳۳۶ نقاشی‌های زیر گچ، رخ از نقاب کشیدند و نمایان شدند و در سال ۱۳۵۲ از این نقاشی‌ها لایه‌برداری کردند و آن‌ها را پایین آورند که در اثر این اتفاق آسیب‌های بسیاری به بنا وارد شد.
بعد از انقلاب اسلامی، کاخ چهلستون مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت؛ به‌طوری‌که در سال ۱۳۵۷ دور ایوان‌های آن کلاف‌کشی شد. در فاصله سال ۱۳۶۱ تیرآهن جایگزین ستون‌های چوبی شد و برای اینکه رطوبت را از ساختمان دور کنند، در پایه ستون‌ها کانال‌کشی انجام دادند.
در سال ۱۳۷۱ سقف شیروانی به‌منظور جلوگیری از نفوذ آب باران و برف به داخل ساختمان مرمت شد. پس‌ازآن، چهلستون قزوین صرفاً به یک بنای تاریخی جهت بازدید عموم تبدیل شد تا دهه ۸۰ که این بنای نفیس محل گردآوری آثار خوشنویسی هنرمندانی همچون میرعماد قزوینی شد و اکنون تحت عنوان موزه خوشنویسی قزوین دایر است.
ورودی‌های اعیانی چهلستون قزوین
یکی از بخش‌های زیبای این عمارت باشکوه، ورودی‌های آجری آن است که هرکدام با کاشی‌های سرامیکی، نقش گل‌وبته و تصاویر سنتی ایرانی تزیین شده‌اند.
گذری به معماری داخلی چهلستون قزوین
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، چهلستون بنایی کوشکی در دوطبقه با ۵۰۰ مترمربع است. نقشه این کاخ شامل طرحی با محورهای چلیپایی (صلیبی) و برون‌گرا می‌شود. شاه تهماسب بنای این عمارت را از روی نقشه معماری ترک به شیوه شطرنجی خیلی کوچک‌تر ساخت که هر طبقه شامل تالار و اتاق‌هایی کوچک است. این بنا که تجلی هنر معماران ایرانی است دارای چهار اتاق با پنجره‌هایی در اطراف و حوضچه‌ای در وسط است که هوا را درون کاخ به جریان می‌انداخت.
رواقی با ستون‌های آجری و قوس‌های نیم‌دایره گرداگرد این طبقه را در برگرفته‌اند. نقاشی‌های زیبایی تقریباً در تمامی بنا دیده می‌شود که متعلق به دوران صفویه و قاجار هستند. سقف طبقه اول مقرنس‌های زیبایی دارد که هنر والای سازندگان آن را نشان می‌دهد. کف عمارت درگذشته پوششی از آجر داشت که اکنون سازمان میراث فرهنگی آن را با سفال پوشانده است.
با عبور از پلکان مورب کاخ چهلستون، نقاشی‌هایی به‌جامانده از حکومت صفویان به چشم می‌خورد. این نقاشی‌ها شهرت جهانی دارند و به‌صورت جهانی ثبت‌شده‌اند. سه لایه نقاشی مختلف در این بنا وجود دارد که نشان‌دهنده هنر دوره‌ها و حکومت‌های مختلف است از همین روی چهلستون را موزه‌ای از نقاشی صفویه تا قاجار می‌نامند.
جزئیات معماری طبقه دوم کاخ چهلستون
به طبقه دوم این بنا که می‌رسیم، پنجره‌های مشبک با شیشه‌های رنگی که ساخته‌شده کشور آلمان هستند، برحسب معماری ایرانی نورهایی سبز، قرمز، زرد و آبی به داخل بنا می‌تابانند تا نویدبخش جریان زندگی باشند.
دسترسی طبقه پایین و بالا درگذشته از طریق راه پله شرقی صورت می‌گرفت که امروزه مسدود شده است. این راه‌پله نیز درگذشته آجرفرش بود؛ ولی امروزه با سنگ مرمر مرمت شده است. در طبقه دوم این بنای نفیس، سالنی بزرگ و نورگیر به نام «سالن مرتضی» نام دارد که در چهار طرف این سالن، چهار اتاق گوشواره‌ای به چشم می‌خورد که تنها یکی از آن‌ها راه ارتباطی سالن پایین به سالن بالا است. اتاق‌های گوشواره متعلق به معماری دوره قاجاریه هستند و در پلان اولیه بنا وجود نداشتند. محمدباقر سعدالسلطنه تغییرات اساسی و چشمگیری به طبقه دوم این بنا می‌دهد.
هوشمندی در معماری چهلستون با احداث تونل زیرزمینی
یکی از ویژگی‌های معماری کاخ چهلستون ارتباط آن با مجموعه دولت‌خانه صفوی از طریق تونل‌های زیرزمینی است. گفته می‌شود، این تونل زیرزمینی تا بیرون شهر کشیده شده و در اصل برای خروج اضطراری از کاخ در زمان حمله دشمن بوده است. وجود راهروها و غلام‌گردشی از دیگر ویژگی‌های این بنای نفیس است.
جزئیات تزئینات کاخ چهلستون قزوین
همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، روی دیوارهای این بنا سه لایه نقاشی وجود دارد که لایه اول و دوم مربوط به دوره صفوی و لایه سوم مربوط به دوره قاجار است. در دوره صفوی در نقاشی‌ها از آب رنگ با تم ملایم استفاده می‌شد؛ اما در دوره قاجار به سراغ رنگ‌های گیاهی رفتند و رنگ‌ها کمی تندتر شدند.
نقاشی‌های دیوارهای چهلستون متأثر از تغییر و تحولات سیاسی معاصر خود بودند؛ در نقاشی‌ها اثری از ظهور نادرشاه افشار و مکتب افشاریه دیده می‌شود و گفته می‌شود که نقاشی‌ها روی دیواری از آب‌طلا کشیده شده بودند. نقاشی‌های دوره صفوی در طبقه اول، مینیاتور بودند و شامل خطوط نرمی از پیچ‌وخم انحنای بدن مردان و زنان می‌شدند. هنرمندان در این دوره در ترسیم مناظر عاشقانه بسیار ماهر بودند.
در نقاشی‌های دیواری این کاخ مجلل، پرندگانی همچون سینه‌سرخ، گنجشک، مرغابی و قرقاول دیده می‌شود. میرزاعلی نقاش، مظفرعلی نقاش، علی‌اصغر نقاش، عبدالجواد استرآبادی و رضا عباسی از نقاشان برجسته این کاخ است. از دیگر تزیینات شاخص عمارت کلاه‌فرنگی در دوران اوج می‌توان به درهای خاتم‌کاری، کاشی‌کاری‌های منحصربه‌فرد و طلاکاری‌ها اشاره کرد.
اصفهان شهری کپی شده از قزوین
همان‌طور که اشاره کردیم قزوین در زمان شاه تهماسب پایتخت ایران بوده و هر اثری که در اصفهان می‌بینید نسخه اولیه‌اش در قزوین وجود داشته است. بنابراین مشابه کاخ چهلستون قزوین در اصفهان با نام هشت‌بهشت وجود دارد.
بنای چهلستون قزوین در کجاست؟
آدرس: استان قزوین، شهر قزوین، میدان آزادی (سبزه‌میدان سابق)
به گزارش ایسنا، در روزهای آینده به‌صورت مفصل به معرفی سایر آثار تاریخی استان قزوین، برخی از مشاهیر قزوینی، غذاها و شیرینی‌های سنتی و اصیل این خطه می‌پردازیم.
انتهای پیام
نظرات