حامد حیاتی عضو هیات علمی دانشگاه قم به مناسبت روز معماری در گفت‌وگو با ایسنا، ویژگی‌های بارز معماری اسلامی ایرانی را مورد توجه قرار داد و گفت: معماری اسلامی ایرانی تلفیقی است از عقلانیت و معنویت اسلامی که در قالب فرم‌های فضایی، هندسه دقیق و عناصر نمادین تجلی یافته است. از ویژگی‌های برجسته آن می‌توان به محوریت «مرکز» در سازماندهی فضایی، استفاده از حیاط مرکزی، طاق و گنبد، و توجه به نور طبیعی اشاره کرد.
وی ادامه داد: در این معماری، نور نه صرفاً یک عنصر کاربردی، بلکه عنصری معنوی است که نشانه‌ای از تجلی الهی تلقی می‌شود؛ همچنین تکرار در تزئینات (مانند مقرنس و گره‌چینی) نوعی وحدت در کثرت را بازتاب می‌دهد که ریشه در نگاه عرفانی اسلام دارد.
حیاتی با بیان اینکه معماری اسلامی به‌شدت با اقلیم و فرهنگ بومی گره خورده است، اظهار کرد: برخلاف برخی سبک‌های غربی که نسخه‌ای یکسان را برای همه مناطق ارائه می‌دهند، معماری اسلامی ایرانی بر پایه پاسخ‌گویی به زمینه شکل گرفته است. یعنی طراحی هر فضا بر اساس نیازهای انسانی، اقلیم محل، مصالح در دسترس و فرهنگ منطقه صورت می‌گیرد و همین امر باعث شده این سبک، همزمان که وحدت کلی دارد، تنوع فراوانی نیز از لحاظ منطقه‌ای داشته باشد.
رئیس جهاد دانشگاهی قم در پاسخ به چیستی عناصر موثر در ظهور مسکن اسلامی یادآور شد: برای ظهور مسکن اسلامی، انطباق و همپوشانی سه فضا با سه عنصر فضای فکری، فضای عملی و فضای کالبدی ضرورت دارد؛ در حقیقت شهر یا مسکن اسلامی فقط کالبد نیست و علاوه بر کالبد دو مقوله مهم دیگر نیز در تعریف مسکن اسلامی و تجلی آن ایفای نقش می‌کنند.
وی ادامه داد: اصلی ترین عنصر انسان (مؤمن) است که البته مهمترین مقوله مربوط به او نیز وجه فکری یا به عبارتی ایمان است به این ترتیب است که می‌توان ایمان اهل شهر را مهمترین عامل و عنصر شکل دهنده و تعریف کننده شهر و مسکن اسلامی نامید عنصر بعدی قوانین حاکم بر شهر و بر همه روابطی است که بین انسان‌ها اعم از مدیر شهر واهل شهر و طبیعت و آثار انسانی حاکم اند.
اوج شکوفایی اصل محرمیت در معماری پس از اسلام ایران
حیاتی در پاسخ به این سوال که چگونه اصول معماری اسلامی در فضاهای مسکونی، مذهبی ما نمود پیدا کرده است، با بیان اینکه اوج شکوفایی اصل محرمیت در معماری پس از اسلام ایران متجلی است، اظهار کرد: سرمنشأ توجه وافر به این اصل در دوره اسلامی را می‌توان تأکید آیه ۱۸۹ سوره بقره بر این امر دانست که می‌فرماید: «وَلَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَی وَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا؛ نیکوست که از پشت خانه‌ها وارد شوید، بلکه نیکوکار کسی است که پرهیزکاری کند و از در خانه بدان درآید.» خداوند در این آیه طراحی خانه‌ها را مستلزم داشتن حریم امن و دوری از هزگونه مزاحمت هم واری و با ورودی مشخص توصیه کرده است.
این استاد دانشگاه بیان کرد: زمانی که منابع اصیل اسلامی همچون آیات قرآن، ادله روایی در منابع از جمله نهج‌البلاغه را بررسی می‌کنیم اولین اصل مورد تاکید اهل بیت(ع) که در معماری و شهرسازی تجلی پیدا می‌کند رعایت حریم، عدم اِشرافیت و حقوق همسایگی است، زیرا جامعه پاک و طاهر زاییده یک زیست عفیفانه است که تجلی آن در معماری اسلامی ایرانی رعایت اصل محرمیت در ابعاد مختلف است.
حیاتی با بیان اینکه ساختار خانواده از عوامل مهم طراحی داخل خانه است، تاکید کرد: رابطه زن و مرد و رابطه فرزندان با والدین در خانواده بر اساس حقوق متقابل تنظیم می‌شود؛ خداوند متعال در آیه ۲۸۸ سوره بقره فرمودند: «زنان را بر مردان حقوقی شایسته است همنان که مردان را بر زنان حقوقی است.»
وی یادآور شد: رابطه متقابل فرزندان با یکدیگر نیز موضوع مهمی است که سازمان فضایی خانه می‌تواند شرایط لازم را برای این ارتباطات فراهم سازد فرزندان در خانواده و در روابط متقابل خود به تدریج آماده جامعه پذیری می‌شوند، آن‌ها از یکدیگر برخی الگوهای رفتاری چون وفاداری، حمایت، اختلاف، تسلط جویی و رقابت را می‌آموزند؛ معماری خانه می‌تواند با ایجاد فضاهای گفت‌وگو در عین حفظ استقلال هر یک از فرزندان، اصلی ترین مکان برای شکل‌گیری این نوع روابط اثرگذار میان فرزندان باشد.
این استاد دانشگاه قم بیان کرد: در فضاهای مذهبی مانند مساجد، اصول معماری اسلامی به‌گونه‌ای متجلی شده‌اند که عبادت را از سطح عمل به تجربه‌ای روحانی تبدیل می‌کنند. فضای گنبدی، طنین صدا، نورگیری‌های حساب‌شده و استفاده از آیات قرآن در تزئینات، همه با هدف ایجاد حس خشوع و ارتباط با امر متعالی طراحی شده‌اند.
سطحی‌نگری مانعی برای احیای عناصر معماری اسلامی
وی با بیان اینکه چگونه می‌توان عناصر معماری اسلامی را در طراحی‌های امروزی احیا کرد، تصریح کرد: بزرگ‌ترین اشتباهی که در مواجهه با معماری اسلامی ایرانی صورت می‌گیرد، «سطحی‌نگری» است. طراحان بسیاری تنها به کپی‌برداری از فرم‌هایی مانند گنبد، مناره یا کاشی‌کاری‌ها بسنده می‌کنند، بدون آن‌که به فلسفه، منطق فضایی و مفاهیم پنهان پشت آن‌ها توجه کنند. برای احیای درست این معماری، باید اصول آن را بازخوانی کرد؛ مهم این است که معماری ما از ریشه، نه صرفاً از ظاهر گذشته تغذیه کند.
حیاتی با تاکید بر نقش اقلیم در شکل‌گیری سبک‌های مختلف معماری اسلامی ایرانی، بیان کرد: معماری اسلامی ایرانی همواره در گفت‌وگو با طبیعت شکل گرفته است؛ در مناطق کویری، طاق‌های بلند، دیوارهای ضخیم، حیاط‌های فرو رفته و بادگیرها طراحی‌هایی هوشمندانه در مقابله با گرما هستند و در مناطق سردسیر شمال غرب ایران، خانه‌ها با سقف‌های شیب‌دار و پلان‌های متراکم ساخته می‌شوند تا گرما حفظ شود. این تنوع اقلیمی باعث شده با اینکه اصول معماری یکی است، اما در ظاهر و جزئیات بناها تنوع زیادی دیده شود؛ این همان چیزی است که به این سبک، هویت و پویایی می‌بخشد.
این عضو هیات علمی گروه معماری دانشگاه قم در پاسخ به این سوال که آیا معماری اسلامی ایرانی تنها در گذشته کاربرد داشته یا می‌توان آن را در آینده نیز به‌عنوان الگویی پایدار در نظر گرفت، بیان کرد: معماری اسلامی ایرانی صرفاً متعلق به گذشته نیست، بلکه الگویی پویا و زنده است که اگر به‌درستی فهم و تفسیر شود، قابلیت انطباق با نیازهای امروز و آینده را نیز دارد. این معماری بر پایه اصولی بنا شده که از جنس زمان نیستند؛ مانند مفاهیمی چون احترام به انسان، رابطه با طبیعت، صرفه‌جویی در مصرف انرژی، و تأکید بر معنا و هویت.
رئیس جهاد دانشگاهی قم در پایان بیان کرد: اگر نگاه ما به معماری اسلامی ایرانی یک نگاه فرمی و موزه‌ای باشد، آن را در گذشته حبس کرده‌ایم؛ اما اگر آن را به‌عنوان یک منبع مفهومی و روشی ببینیم، می‌توانیم بر اساس آن الگویی طراحی کنیم که هم به ریشه‌ها وفادار باشد و هم پاسخگوی نیازهای امروزی شهرنشینی، فناوری و زیست‌پذیری باشد.
انتهای پیام
نظرات