شهر اصفهان با پیشینه‌ای چندصدساله، یکی از بی‌نظیرترین نمونه‌های پیوند میان تاریخ، فرهنگ، معماری و حیات شهری در گستره ایران و حتی جهان به‌شمار می‌آید. بافت تاریخی این شهر نه‌تنها میراثی از گذشته، بلکه بخشی زنده و پویا از زندگی امروز آن است. در دل کوچه‌ها و محله‌های قدیمی، آثاری نهفته‌اند که همچنان نفس می‌کشند، کار می‌کنند، الهام می‌بخشند و با مردم در تعامل‌اند. این ویژگی ممتاز، اصفهان را از بسیاری از شهرهای تاریخی دیگر متمایز می‌کند؛ چراکه آنچه در بسیاری از نقاط دنیا به‌عنوان «محل بازدید» حفظ می‌شود، در اصفهان همچنان بخشی از «زندگی جاری» است.
با این حال، حفظ و تداوم حیات این بافت‌های تاریخی، مستلزم نگاهی فراتر از مرمت کالبدی است. احیای بافت تاریخی، فرایندی است چندوجهی که نیازمند شناخت دقیق، سیاست‌گذاری منسجم، مشارکت نهادهای تخصصی، ایجاد انگیزه برای سرمایه‌گذاری و بهره‌برداری هوشمندانه و متناسب با ارزش‌های میراثی است. در این میان، نقش شهرداری به‌عنوان متولی اصلی مدیریت شهری و حلقه اتصال میان نهادهای تخصصی و سرمایه‌گذاران، نقشی کلیدی و راهبردی است. اقدامات مؤثر در زمینه تعریف مشوق‌ها، تسهیل فرایندها، تدوین ضوابط فنی و تشویق به بهره‌برداری فعال از بناهای تاریخی، از جمله راهکارهایی است که می‌تواند ضامن پایداری و سرزندگی این فضاها باشد.
در کنار آن، ظرفیت‌های گردشگری شهر اصفهان به‌عنوان یکی از مقاصد اصلی گردشگران داخلی و بین‌المللی، می‌تواند پشتوانه‌ای قوی برای رونق اقتصادی در بافت تاریخی باشد؛ اقتصادی که نه‌تنها موجب حفظ این آثار می‌شود، بلکه کیفیت زندگی ساکنان را نیز ارتقا می‌دهد. پیوند میان اقتصاد گردشگری، معماری سنتی و مدیریت شهری آینده‌نگر، می‌تواند الگویی کارآمد برای سایر شهرهای تاریخی کشور نیز به‌شمار آید.
بر همین اساس، مجموعه اقداماتی که در ماه‌های اخیر در دستور کار مدیریت شهری اصفهان قرار گرفته، نویدبخش تحولی تدریجی، اما عمیق در نحوه مواجهه با بافت تاریخی است؛ تحولی که از دل شناخت، تعامل و سیاست‌گذاری‌های مؤثر برمی‌خیزد و چشم‌اندازی روشن برای حیات دوباره این بخش ارزشمند از پیکره شهر ترسیم می‌کند.
برای واکاوی دقیق‌تر ابعاد این رویکرد و آشنایی با اقدامات اجرایی شهرداری اصفهان در حوزه بافت تاریخی، گفت‌وگویی داشتیم با سیدمرتضی حسام‌نژاد، معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان که در ادامه حاصل این مصاحبه را می‌خوانید:
با توجه به پیچیدگی‌های اداری و تعدد نهادهای تصمیم‌گیر در حوزه ساخت‌وساز و سرمایه‌گذاری، شهرداری اصفهان چه اقداماتی برای کاهش موانع بروکراسی و تسهیل فرایندهای مرتبط با بازآفرینی اقتصادی در بافت تاریخی انجام داده یا در دستور کار دارد؟
مهم‌ترین اقدامی که تاکنون انجام شده، تعیین متولی بافت تاریخی در سطح کل شهرداری بوده است؛ به‌طوری که سازمان نوسازی و بهسازی به‌عنوان متولی این حوزه، ابلاغ رسمی از سوی شهردار دریافت کرد. پس از این ابلاغ، اقداماتی در حوزه‌های مختلف آغاز شد؛ از جمله در زمینه شناخت، تدوین ضوابط، جذب سرمایه‌گذاری و نیز نظارت، که خروجی این اقدامات در کمیسیون تلفیق شورای شهر در هفته آینده ارائه خواهد شد.
براساس وظایفی که به این سازمان محول شده، لازم است حوزه‌های مربوطه شناسایی شوند؛ از جمله بناهای واجد ارزش تاریخی و نیز بافت‌های تاریخی دارای ارزش. پس از آن باید استعدادهای سرمایه‌گذاری موجود در این فضاها شناسایی و عرضه شود؛ هم به‌صورت تصویری، هم از طریق برگزاری همایش‌ها و نیز بهره‌گیری از سایر فضاهایی که امکان‌پذیر باشد، تا این ظرفیت‌ها به علاقه‌مندان و سرمایه‌گذاران احتمالی که تمایل دارند در این حوزه ورود پیدا کنند، معرفی شود، همچنین باید اقدامات ارزشمند صورت‌گرفته در زمینه مرمت و احیای آثار تاریخی که واقعاً قابل تقدیر هستند و تجربه‌های موفقی به‌شمار می‌آیند، معرفی شوند. این معرفی، هم مشوقی برای تداوم فعالیت‌های انجام‌شده خواهد بود، هم می‌تواند الگوی مناسبی برای سایر فعالان باشد؛ درست مانند بوم‌گردی‌هایی که امروز در سطح شهر فعال هستند یا هتل‌هایی که در بناهای تاریخی ایجاد شده‌اند، از جمله در خیابان چهارباغ پایین، محله بابا قاسم و سایر نقاط متعدد شهر.
اگرچه شاید امکان ذکر نام همه موارد وجود نداشته باشد، اما اکنون حدود ۳۰ تا ۴۰ نمونه موفق را می‌توان نام برد که در سه تا چهار سال اخیر به بهره‌برداری رسیده‌اند. به نظر می‌رسد معرفی این فضاها می‌تواند بسیار مؤثر باشد.
از منظر شهرسازی و معماری، بازآفرینی اقتصادی در بافت‌های تاریخی چه جایگاهی در سیاست‌های کلان شهرداری دارد و چگونه با اصول حفاظت، اصالت و توسعه پایدار تلفیق می‌شود؟
وقتی ما شهرسازی شهر اصفهان را در نظر بگیریم، متوجه می‌شویم که این موضوع اساساً با حفظ ارزش‌های بافت تاریخی عجین شده است. به‌عبارتی، شهرسازی در اصفهان جدایی‌ناپذیر از توجه به میراث تاریخی آن است. طی مطالعاتی که انجام دادیم، به این نتیجه رسیدیم که اصفهان از چند بُعد ویژگی‌های برجسته‌ای دارد. یکی از مهم‌ترین این ابعاد، وسعت بافت تاریخی آن است که در مقایسه با بافت مدرن، درصد قابل توجهی را به خود اختصاص داده است.
مساحت بافت تاریخی شهر شیراز حدود ۳۶۰ هکتار است، تبریز ۴۶۴ هکتار، یزد تنها ۱۶ هکتار. در مقایسه با شهرهای بین‌المللی نیز، فلورانس حدود ۵۵۰ هکتار، ونیز ۴۱۵ هکتار و پاریس حدود ۵۰۰ هکتار وسعت بافت تاریخی دارند، اما اصفهان با وسعتی معادل ۱۹۳۶ هکتار از بافت تاریخی، در صدر این فهرست قرار دارد؛ یعنی می‌توان گفت بیشترین وسعت بافت تاریخی و محدوده‌های پیوسته را در میان شهرهای مورد مطالعه داراست.
در حال حاضر، اصفهان دارای ۲۳ کیلومتر محور فرهنگی‌تاریخی پیوسته است. این مسیر از دروازه طوقچی آغاز می‌شود، به محله بابا قاسم می‌رسد، سپس میدان امام علی، بازار بزرگ، دولت‌خانه صفوی که شامل میدان امام یا میدان نقش جهان، کاخ چهل‌ستون و مجموعه‌ای از آثار ارزشمند مانند تالار تیموری و سایر بناهای تاریخی است را دربرمی‌گیرد و در ادامه از چهارباغ پایین، پل تاریخی ۳۳ پل، چهارباغ بالا و باغ‌های هزارجریب عبور کرده و نهایتاً به قلعه شاهدژ ختم می‌شود.
این مسیر ۲۳ کیلومتری نه‌تنها از نظر جغرافیایی پیوسته است، بلکه از نظر تاریخی نیز تداوم داشته است. برخلاف برخی شهرها که بنای واجد ارزش تاریخی‌شان در گذشته محور تمدن بوده، اما بعدها بر اثر جابه‌جایی شهر یا حوادث طبیعی از محدوده اصلی خارج شده و امروزه تنها به‌عنوان نقطه‌ای برای بازدید شناخته می‌شود، به‌طوری‌که باید بلیت تهیه کرد، بازدید انجام داد و بازگشت؛ در اصفهان، میدان امام در تمام طول سال فعال است. بازار بزرگ شهر با تعداد زیادی کسبه، کاملاً زنده و پویا فعالیت می‌کند. در این بازار هم آثار تاریخی و هم آثار هنری ارائه می‌شوند. بخشی از آن مانند بازار هنر، محل ساخت و عرضه مدرن‌ترین آثار جواهر روز دنیاست، بنابراین این محور فرهنگی‌تاریخی نه‌تنها از لحاظ جغرافیایی، بلکه از نظر تاریخی و زمانی نیز دارای پیوستگی و تداوم است. با توجه به چنین شرایطی، می‌توان به‌صراحت گفت که معماری و شهرسازی اصفهان، به‌هیچ‌وجه از توجه به ارزش‌های بافت‌های تاریخی، بناهای تاریخی و محورهای فرهنگی‌تاریخی جداشدنی نیست. این ویژگی، آن‌چنان بی‌نظیر است که اصفهان را در میان شهرهای تاریخی دنیا ممتاز می‌سازد.
چه نوع چارچوب‌ها یا الگوهای طراحی شهری می‌توانند به جذب سرمایه‌گذاری در پروژه‌های فرهنگی و گردشگری در بافت تاریخی کمک کنند و آیا شهرداری در این زمینه دستورالعمل یا راهنمای مشخصی تهیه کرده است؟
شهرداری، مجموعه‌ای از مشوق‌هایی را پیش‌بینی و تأمین کرده که به‌منظور ترغیب افراد به مرمت و احیای آثار تاریخی در نظر گرفته شده است. بر این اساس، افرادی که تمایل دارند اقدام به مرمت بناهای تاریخی کنند، می‌توانند از برخی بهره‌برداری‌های انتفاعی برخوردار شوند، همچنین این افراد از معافیت‌هایی در زمینه پرداخت عوارض و تراکم نیز بهره‌مند خواهند شد.
علاوه بر آن، شهرداری امکان توسعه فضاهایی متناسب با کاربری بنای تاریخی را نیز فراهم کرده، مشروط بر اینکه طرح ارائه‌شده مورد تأیید اداره میراث فرهنگی قرار گیرد و کاملاً منطبق با ارزش‌های تاریخی و معماری آن بنا باشد. در این صورت، می‌توان برخی فضاهای خدماتی را در قالب ضوابط فنی تعریف‌شده، به بنا اضافه کرد. برای مثال، اگر قرار باشد یک بنای تاریخی به‌عنوان رستوران مورد استفاده قرار گیرد، طبیعتاً نیاز به فضای سالن برای پذیرایی وجود دارد و در کنار آن باید آشپزخانه و سرویس‌های بهداشتی متناسب با عملکرد فضا نیز طراحی و تأمین شود، البته این موارد، اصول خاص خود را دارند و کسانی که در حوزه طراحی و اجرای پروژه‌های مرمت آثار تاریخی فعالیت می‌کنند، به‌خوبی می‌دانند که چگونه باید اقدام کرد تا نه‌تنها خدشه‌ای به ارزش‌های تاریخی وارد نشود، بلکه استحکام و اصالت بنای تاریخی نیز به‌طور کامل حفظ شود. ضمن اینکه این امکان نیز فراهم شود تا بهره‌برداری روزآمد و کارآمد از فضا صورت گیرد؛ که در واقع، یکی از اصول اساسی در احیای آثار تاریخی است.
در حال حاضر، شهرداری از این رویکرد حمایت می‌کند و حتی برای فعالان این حوزه، معافیت‌هایی نیز برقرار کرده تا مسیر مرمت، احیا و بهره‌برداری پایدار از آثار تاریخی تسهیل شود.
چه سیاست‌هایی در حوزه طراحی شهری و ضوابط معماری تدوین شده یا در حال تدوین است تا بازآفرینی اقتصادی بافت تاریخی با هویت فرهنگی اصفهان همخوانی داشته باشد و صرفاً به نوسازی فیزیکی محدود نشود؟
به‌روشنی می‌توان گفت که احیا، تأثیر بسیار مهمی در تداوم زندگی یک اثر تاریخی دارد. صرف مرمت فیزیکی، هدف اصلی و نهایی نیست؛ بلکه لازم است بهره‌برداری مناسب از بنا نیز در نظر گرفته شود. در واقع، تنها زمانی می‌توان از حفظ واقعی یک بنای تاریخی سخن گفت که آن فضا در زندگی روزمره جامعه نقش ایفا کند و کارکرد داشته باشد.
با توجه به اینکه شهر اصفهان از نظر گردشگری بین‌المللی شناخته‌شده است و در میان گردشگران داخلی نیز جذابیت زیادی دارد و از طرفی در مرکز جغرافیایی کشور نیز قرار گرفته، حوزه گردشگری می‌تواند پشتوانه اقتصادی قدرتمندی برای مرمت و احیای آثار تاریخی فراهم کند. این پشتیبانی می‌تواند منجر به تداوم زندگی هم در بناها و هم در بافت‌های تاریخی شود.
وقتی می‌بینیم که مجموعه‌ای از تک‌بناهای تاریخی، کنار یکدیگر زنده شده‌اند، یکی تبدیل به هتل شده، دیگری بوم‌گردی، سومی رستوران و همگی در حال سرویس‌دهی به شهروندان و گردشگران هستند، این نکته برجسته می‌شود که این فضاها حالا به بخشی از ساختار زنده شهر تبدیل شده‌اند. از سوی دیگر، محور اتصالی این فضاها نیز توسط شهرداری مرمت شده، کف‌سازی، بدنه‌سازی و زیباسازی انجام گرفته و در حال حاضر نیز به‌شکل مطلوبی نگهداری می‌شود.
نتیجه این اقدامات آن است که این مجموعه فضاها، هم از نظر تاریخی حفظ شده‌اند، هم از نظر اقتصادی به‌خوبی پاسخ داده‌اند، بنابراین ایده بهره‌برداری گردشگری از آثار تاریخی، نه‌تنها منطقی بلکه بسیار مؤثر است و به زنده‌زنده شدن این فضاها کمک شایانی می‌کند.
در راستای تحقق بازآفرینی اقتصادی، چه برنامه‌هایی برای آموزش، توانمندسازی و همراه‌سازی طراحان، معماران و سرمایه‌گذاران محلی در نظر گرفته شده است تا کیفیت مداخلات شهری در بافت تاریخی ارتقا یابد؟
به نظر می‌رسد اقداماتی که متولی بافت تاریخی در حال انجام آن است، روند مثبتی را طی می‌کند و گزارش مفصل آن نیز به‌زودی به‌صورت رسمی و رسانه‌ای منتشر خواهد شد. در حال حاضر، دو قرارداد مهم با دانشگاه‌های کشور منعقد شده که براساس آن‌ها، از یک‌سو بازنگری و تدوین ضوابط مرتبط با بافت‌های تاریخی در حال انجام است و از سوی دیگر، ثبت محدوده منظر بافت‌های تاریخی نیز در دستور کار قرار گرفته است.
این اقدامات از جنبه مطالعاتی، می‌تواند غنای قابل‌توجهی به برنامه‌ریزی‌های آینده ببخشد و مسیر را برای اطلاع‌رسانی عمومی و شفاف نیز هموارتر کند. در واقع، با تکمیل این مطالعات و روشن‌تر شدن چارچوب‌ها، زمینه برای مشارکت فعال‌تر شهروندان، سرمایه‌گذاران و مجریان فراهم می‌شود.
با توجه به این روند، نوید می‌دهم که به‌احتمال فراوان، طی یکی دو ماه آینده شاهد تحولی جدی در حوزه عرضه فرصت‌های سرمایه‌گذاری در بافت تاریخی خواهیم بود و در کنار آن، شور و نشاط بیشتری نیز در میان سرمایه‌گذاران و مجریان پروژه‌های مرمت و احیا شکل خواهد گرفت؛ تحولی که می‌تواند نقطه عطفی در تداوم حیات تاریخی و اقتصادی این بافت‌های ارزشمند باشد.
انتهای پیام
نظرات