مازندران یکی از مناطقی است که هنر دستبافی از گذشته‌های دور با زندگی مردمانش عجین بوده و دست‌بافت‌ها، این هنر بومی همواره یکی از مهمترین و کهن‌ترین صنایع دستی هر منطقه محسوب می‌شود به نحوی که تا سال‌هایی نه چندان دور تصور خانه‌های روستایی بدون دستگاه‌های بافندگی سنتی امکانپذیر نبود، اما به تدریج محصولات ماشینی و صنعتی جایگزین این دست‌بافته‌ها شده و این هنر به ورطه فراموشی کشانده شد.

«گلیج بافی» یکی از همین دست‌بافته‌های اصیل و بومی مازندران است که در گذشته تولید آن در بسیاری از نواحی استان از ییلاقات شرق مازندران تا ارتفاعات سوادکوه رواج داشته است، اما امروزه بافت آن تنها به نقاط محدودی از استان خلاصه شده، روستای زیبای اروست، واقع در بخش چهاردانگه مازندران یکی از همین معدود مناطق استان است که بافندگان کهنسالش در کنار نسل جوان روستا همچنان سعی در حفظ این هنر اصیل دارند.

رنگ‌های زیبا، اصالت نقوش و نشانه‌های تصویری به کار رفته در این دستباف، اصلی‌ترین عامل هویت بخشی، اصالت و تمایز آن از سایر دستبافته‌های سنتی ایران است. طول این دستبافته پشمی بدون پرز با توجه به کاربرد آن از یک تا سه متر متغیر بوده و عرض آن به دلیل محدودیت دستگاه‌های نساجی سنتی ۶۰ تا ۹۰ سانتیمتر است. بنابراین بافندگان برای داشتن دستبافی با عرض بیشتر، ناگزیر تکه‌هایی از آن را در کنار هم قرار داده و از پهلو به هم می‌دوزند. در بافت گلیج نقشه کاربردی ندارد و اگرچه تمامی نقوش حفظی بافته می‌شوند اما از اصالت برخوردار بوده و از نسلی به نسل دیگر منتقل شده‌اند.

گلیج، نساجی سنتی

این نگاره‌ها و نقوش متنوع، حاصل تکنیک پودگذاری مضاعف بوده و با شیوه متفاوتی بر سطح دستبافته نقش می‌بندند. به این معنا که علاوه بر پودگذاری اولیه که از طریق عبور ماکو از میان تارها صورت می‌گیرد، پودگذاری ثانویه‌هایی نیز وجود دارد که تنها با کمک دست انجام شده و ایجادکننده نقش بر سطح این دستبافته است.

دستگاه‌های بافت گلیج که در منطقه با نام‌هایی همچون «چاله» و «چاله کِرگاه» شناخته می‌شوند، از ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین انواع دستگاه‌های نساجی سنتی به شمار می‌روند و روستاییان به راحتی و با کمترین امکانات آنها را در خانه‌های خود برپا می‌کنند.

از گذشته‌های دور علاوه بر دستگاه نساجی، تمامی ابزارآلات مربوط به بافندگی همچون مَکو، شونه، چَل، چَلیجه، شانه سر و غیره توسط روستاییان و در منطقه ساخته می‌شد. بنابراین در صورت بروز هرگونه مشکل و خرابی، تعمیر و حتی جایگزینی ابزاری نو به سادگی انجام پذیر بوده و هزینه چندانی برای آنها در پی نداشته است.

به واسطه رونق دامداری در مناطق روستایی و ییلاقی مازندران، پشم همواره یکی از در دسترس‌ترین و اصلی‌ترین ماده اولیه مورد استفاده ساکنان این ناحیه محسوب می‌شد. پشم‌چینی همواره در فصول معینی از سال انجام می‌شود تا سرما و گرمای بیش از حد، تاثیر نامطلوب بر روی حیوان بر جای نگذارد، از این روی دامداران اغلب دو فصل بهار و پاییز را که آب و هوا شرایط مساعدتری دارد، برای این کار انتخاب می‌کنند.

در گذشته آیین پشم‌چینی مانند بسیاری دیگر از مراحل آماده سازی و بافت گلیج به‌صورت جمعی و با همکاری مردم روستا انجام می‌شد. این عمل که معمولا بسته به تعداد دام‌ها چند روز به طول می‌انجامید به «گوسفند تاشی» معروف است. به غیر از مرحله پشم‌چینی که توسط مردان انجام می‌شود تقریبا بقیه مراحل آماده سازی الیاف و بافت محصول برعهده بانوان است. به این صورت که بانوان روستا در شب‌های پاییز به نوبت هر شب در خانه یکی از بافندگان جمع شده و ابتدا مراسم «شا ِن سَر زَنی» یعنی باز کردن و زدودن ناخالصی‌های پشم‌های چیده شده به وسیله ابزار «شانِ سر» را انجام می‌دهند و با تمام شدن این مرحله، در شب‌های بعد، عمل ریسیدن پشم و نخریسی به وسیله دستگاه «چَل» در خانه روستاییان ادامه می‌یابد تا الیاف مورد نیاز همه بافندگان روستا آماده شود.

از رنگرزی تا بافندگی

پس از آماده شدن الیاف، هر بافنده مرحله رنگرزی نخهای خود را انجام داده و بافت گلیج با چله‌دوانی نخ‌های تار روی زمین که در گویش محلی «کار بَتِندیئِن» گفته می‌شود، آغاز می‌شود. این کار در فضایی باز و با کاشتن حداقل سه چوب بر روی زمین انجام می‌شود. تعداد چوبها با توجه به متراژ چله متغیر است و هرچه متراژ بالاتر رود، به تعداد این چوبها نیز افزوده می‌شود. پس از اتمام مرحله چله‌دوانی، نخ‌های چله از روی زمین جمع و آماده استقرار روی دستگاه نساجی می‌شود.

سپس بافنده نخ‌های چله را از میان قسمت‌های مختلف دستگاه همچون وردها و شانه عبور داده و بر روی دستگاه محکم می‌کند. در تمامی این مراحل نیز همکاری میان روستاییان برای سریعتر انجام شدن کارها ادامه دارد. با اتمام این مرحله، دستگاه نساجی، آماده بافت شده و بافنده می‌تواند بافت گلیج را آغاز کند.

نگاهی اجمالی به منسوجات سنتی مازندران توانایی بالای بافندگان این ناحیه را در به‌کارگیری رنگ‌ها و ترکیب آنها نمایان می‌سازد. این‌ توانایی که در طول سالیان متمادی، نسل به نسل برحسب تجربه و با تاثیرپذیری از طبیعت سرسبز پیرامون بافنده شکل گرفته، خود را با انواع رنگ‌های تند، گرم و زنده بر گلیج‌های منقوش این منطقه نمایان ساخته است. رنگ‌هایی نظیر زرد، قرمز، سفید، اَکر، سبزها، آبی، سورمه‌ای، قهوه‌ای و مشکی که به زیبایی هرچه تمام‌تر بر زمینه قرمز رنگ این دستبافته‌ها جای گرفته‌اند.

بدون تردید در کنار رنگ‌های جذاب به کار برده شده در بافت گلیج، نگاره‌های زیبای نقش بسته بر این دستبافته‌هاست که آن را از سایر دستبافته‌های مازندران متمایز می‌کند.

نقوش زیبایی همچون اِفتاب تیر، میرکا، ریشکِش شونه، چهارگل، رِوا دِم و غیره که اغلب برگرفته از طبیعت و محیط زیست پیرامون بافنده است. نقوشی که اصالت و هویت هنری منطقه را به نمایش گذاشته و بر گذشته با شکوه نساجی و دستبافی مازندران گواهی می‌دهد.

گلیج می‌تواند نماد قدرت‌مندی برای رونق گردشگری شهرستان بهشهر باشد

حسین ایزدی مدیرکل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی مازندران دوشنبه ۱۹ خرداد در مراسم بزرگداشت روز جهانی صنایع‌ دستی که در سالن فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان بهشهر برگزار شد، گفت: شهرستان بهشهر مهد پرورش هنرمندان ملی و جهانی است.

وی در این مراسم با قدردانی از صنعتگران صنایع‌ دستی که نقش اصلی هنر صنایع دستی را ایفا می‌کنند و مدیران شهرستان که دغدغه مهمی برای صنایع‌ دستی استان دارند، افزود: صنایع‌ دستی پربازده است، البته که موضوعات فراوانی در مسیر تولید آن‌ها قرار دارد که باید پیگیری شود.

وی یادآور شد: شرق استان دیگر مظلوم نیست و با همت خوب مدیران بخصوص استاندار مازندران، ظرفیت‌های بیشماری شناسایی شده است. میراث‌ فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری مازندران این پتانسیل را دارد که به تمام دنیا معرفی شود.

ایزدی با بیان اینکه صنایع‌ دستی باید به عنوان صنعتی کاربردی در جوامع معرفی شود، تصریح کرد: گلیج، هنر دستان هنرمندان شهرستان بهشهر نماد قدرتمندی برای این منطقه است که با ثبت ملی این شهر به نام این هنر، قطعا تاثیر بسزایی در رونق توسعه گردشگری این شهرستان خواهد داشت.

به گفته ایزدی، حصیربافی، نمدمالی، لاک تراشی، کوپ بافی و چادر شب بافی از رشته های صنایع دستی مختص مازندران هستند که هنرمندان در این زمینه به فعالیت می پردازند.

وی ادامه داد: برای حفظ رشته های صنایع دستی مازندران سعی شده تا این رشته ها، شهرها و روستاها با عنوان شهرها و روستاهای ملی ثبت شود تا ضمن معرفی این رشته‌ها زمینه برای برندسازی این محصولات فراهم شود.

مدیرکل صنایع دستی مازندران خاطرنشان کرد: گلیج بافی بهشهر یکی از رشته‌های صنایع دستی این استان که ثبت ملی شده است.

حسین یوسفی رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان بهشهر هم در این مراسم گفت: هفته صنایع‌ دستی فرصتی برای پاسداشت هنر و فرهنگ است.

وی با اشاره به اینکه نشان «شهر ملی گلیج» را افتخاری برای شهرستان بهشهر می‌دانیم، افزود: با توجه به نام‌گذاری سال ۱۴۰۴ از سوی مقام معظم رهبری با عنوان سرمایه‌گذاری برای تولید، فرصت خوبی برای صنایع‌ دستی و رونق هنر دستان هنرمندان ایجاد شده است.  

یوسفی با بیان اینکه قطعا با همراهی هنرمندان فرهیخته صنایع‌ دستی و بخصوص شهرستان بهشهر سال خوبی را برای این هنر ارزشمند شاهد خواهیم بود، تصریح کرد: پنج فروشگاه و ۱۵ کارگاه صنایع‌ دستی در رشته‌های مختلف در شهرستان بهشهر مشغول فعالیت هستند.

به گزارش ایسنا، در حال حاضر یک هزار و ۴۳ کارگاه صنایع دستی در این شهرستان بهشهر فعال است از این تعداد کارگاه‌ها گلیج بافی سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است و در بیشتر نمایشگاه‌های صنایع دستی مازندران «گلیج» جایگاه ویژه‌ای دارد.

انتهای پیام