حجت‌الاسلام و المسلمین رسول جعفریان چهارشنبه ۲۱ خرداد، در نشست «دین علی؛ تحلیل تاریخی یک تعبیر» که در جهاد دانشگاهی خراسان رضوی برگزار شد، با اشاره به اعیاد غدیر و قربان، این ایام را متعلق به امام علی (ع) دانست و با تکیه بر مطالعات تاریخی خود به تحلیل شکل‌گیری فرقه‌های اسلامی و نسبت آن با تعبیر «دین علی» پرداخت و اظهار کرد: دو دوره تاریخی برای تحلیل فرقه‌های اسلامی وجود دارد؛ دوره نخست تا قرن چهارم و با تسامح تا قرن پنجم هجری، دوره‌ای که فرقه‌های بزرگ از جمله شیعه، اهل حدیث، اشاعره، ماتریدیه و معتزله در آن پایه‌گذاری شدند. از قرن پنجم به بعد، فرقه جدیدی شکل نگرفت و تنها شاخه‌های درونی و کوچک‌تری در درون فرقه‌های موجود رشد یافتند.
وی ادامه داد: در دوره تداوم، مذاهب بزرگ دچار تحولات درونی شدند. مثلاً ماتریدیه در میان ترکان ادامه یافت و اهل حدیث با قالب حنبلی حفظ شد. اما مذهب جدیدی تأسیس نشد. همچنین در فقه نیز چهار مذهب اصلی تا قرن سوم شکل گرفت و تا قرن پنجم تثبیت شد.
جعفریان با اشاره به نقش حکومت‌ها در جهت‌گیری‌های مذهبی، گفت: در دوره جدید، حنابله با حمایت سعودی‌ها تقویت شدند. کرامات اولیاء، متون کلامی و حتی رسمیت بخشیدن یک مذهب توسط یک پادشاه، از عوامل تأثیرگذار بر تحولات فرقه‌ای بودند.
وی افزود: در شیعه نیز مذاهب کوچک‌تری شکل گرفتند که در برخی دوره‌ها مطرح و در دوره‌هایی به حاشیه رفتند. این تحولات درون‌فرقه‌ای نشان‌دهنده پویایی فرقه‌ها در دوره تداوم است.
سه گرایش معرفتی در تاریخ اسلامی
استاد دانشگاه تهران در خصوص سه رویکرد معرفتی در تاریخ اسلام اظهار کرد: گرایش نخست اخباری‌محور و مبتنی بر نص دینی؛ دوم گرایش عقل‌گرایانه که در تسنن با معتزله و در تشیع با برخی اصحاب امام صادق (ع) نمود یافته و سوم، گرایش صوفیانه یا غلوآمیز که بر برداشت‌های باطنی و شهودی تکیه دارد.
وی تعامل، تقابل و رقابت دائمی این سه گرایش را در تاریخ اسلام امری همیشگی دانست و افزود: پس از قرن هشتم، گرایش عقل‌گرایانه در تسنن تضعیف و اهل حدیث مجدداً تقویت شدند. اما در تشیع، اخباری‌ها با تکیه بر حدیث، بخش عمده استدلالات را سامان دادند.
جعفریان با تأکید بر گزینشی بودن مواجهه همه گروه‌ها با نصوص گفت: همه این گرایش‌ها بر اساس متونی که برگزیده‌اند، نظام استدلالی خود را می‌سازند. از این مرحله به بعد، تاریخ تبدیل به گردش ادواری این رویکردها در قالب مذاهب کوچک‌تر می‌شود که در نهایت به اجماعی پذیرفتنی می‌انجامد.
شریعت‌گرایی، عرفان و باطنی‌گری
وی آیین یهود را نمونه‌ای از دین شریعت‌محور معرفی کرد و افزود: مسیحیت با گرایش عرفانی، احکام شریعت را چندان ضروری نمی‌داند. اما اسلام راهی میانه بین شریعت و باطن دارد.
جعفریان در ادامه گفت: تصوف در قرون دوم و سوم رشد کرد و ترکیب‌هایی میان شریعت‌گرایی و صوفی‌گری شکل گرفت. خطبا و فقها صوفیه را نقد می‌کردند و حکومت‌ها تمایل به فقه و قانون داشتند.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه تقیه در تشیع یکی از عوامل تقویت باطنی‌گری بود، اظهار کرد: تقیه در نگاه تأویل‌گرایان، امری زبانی است و سخنان دوپهلو تولید می‌کند. این امر بر اختلاف نظر در شیعه نیز تأثیر داشته است.
از اخباری‌گری تا گرایش‌های غالی
جعفریان گفت: در دوره صفویه، اخباری‌گری تقویت شد. در قرن سیزدهم، تفکرات غالی در تشیع دوباره رشد کرد و فاصله از فقه و گرایش به مفاهیم صوفیانه و رابطه قلبی با امامان بیشتر شد.
وی افزود: مذاهب حاشیه‌گرا کتاب‌های مخصوص خود را دارند و توجهی به قرآن ندارند؛ مانند بکتاشیه که نماز و حج را کنار می‌گذارند ولی به ۱۲ امام پایبندند.
جعفریان، شیخیه را ادامه غلات دانست و گفت: در شیخیه نیز امام‌محوری پررنگ و توجه به فقه کمرنگ است. از دل این جریان، بابیه شکل گرفت که باطنی و تأویل‌محور است.
نگاهی تاریخی به تعبیر «دین علی»
وی به کتاب «علی؛ راز سر به مهر» اشاره کرد و گفت: این کتاب با محوریت تعبیر دین علی، از جنگ جمل آغاز می‌شود؛ جایی که برای نخستین بار یک یاغی این تعبیر را در مخالفت با علی (ع) به کار برد. شخصی به نام عمر بن یثربی زبدی که ۳ نفر از اصحاب علی را کشته بود، از تعبیر دین علی استفاده کرد.
این استاد دانشگاه با استناد به منابعی مانند طبری، مصنف ابوشیبه و انساب‌الاشراف افزود: برخی این تعبیر را در تقابل با دین محمد به کار بردند، اما واقعیت این است که دین علی، به معنای روش علی و در مقابل روش عثمان یا معاویه بود.
جعفریان ادامه داد: امام علی (ع) خود این تعبیر را نمی‌پذیرفتند و آن را مخالف با دین محمد (ص) می‌دانستند. در نص اشتقاق ابن درید نیز آمده که ایشان بین دین خود و پیامبر تفاوتی قائل نبودند.
وی در مورد روایت‌های تاریخی گفت: در کربلا، نافع بن هلال از دین علی سخن گفت و در برابر طرفداران دین عثمان ایستاد. شعرهایی نیز هست که تأکید می‌کنند جمع زیادی از مردم بر دین عثمان بودند.
نسبت امام علی با غلو و عرفان
وی با اشاره به اندیشه‌های غلوآمیز درباره امام علی گفت: برخی منابع غالیانه مدعی‌اند که جبرئیل مأمور رساندن پیام به علی بوده، نه پیامبر. این اندیشه‌ها در شعرهای عوام نیز دیده می‌شود.
جعفریان تاکید کرد: برخی جریان‌های فکری معاصر مثل پژوهش‌های امیرمعزی، تلاش کرده‌اند بر مبنای میراث غالی، تصویری جدید از امام‌شناسی ارائه دهند که با شیعه اعتدالی فاصله دارد. برای مثال او اخبار نادیده‌انگاشته شده درباره علم امام را وارد جریان اصلی تحلیل کرده است.
وی با بیان اینکه تا قرن پنجم، روایت‌های غلوآمیز بیشتر در مناطق دور از مراکز رسمی مذهبی رواج داشتند، اظهار کرد: در زمان شیخ مفید، این گروه‌ها دیگر در بغداد یا کوفه فعال نبودند. مراکز رسمی مذهبی برای کسانی بود که با اجماع مسلمانان همراه بودند.
جعفریان ادامه داد: بر خلاف تصور رایج که شیعه اعتدالی را روایت اصلی می‌داند، شیعه‌ای که بیشتر از آن روایت مانده، شیعه اخباری قمی است. گرچه این جریان در تعامل با سایر جریانات بوده است.
این استاد دانشگاه تهران با اشاره به تحول نگاه‌ها از شیخ مفید تا دوران فیض کاشانی گفت: افرادی مانند شیخ حر عاملی دوباره به روایات اخباری توجه کردند. از آن زمان، اخباری‌هایی بودند که با استناد به کتاب‌هایی چون کافی، سعی در بازسازی امام‌شناسی داشتند. برخی از این متون مانند کتاب‌الحجة محوریت امام را به‌خوبی نمایان می‌کنند.
جعفریان ادامه داد: امیرمعزی با رجوع به این متون، سعی در تبیین تاریخی غلو دارد. به عنوان نمونه، «شاهد بورسی» در قرن هشتم، تصویری از شیعه ارائه می‌دهد که به اندیشه‌های غالیانه نزدیک است.
وی در پایان گفت: غلو، یکی از مهم‌ترین مسائل در شیعه‌شناسی است. غلات با تأویل‌گرایی و باطنی‌گری پیوند خورده‌اند و از سنت مذهبی رایج فاصله گرفته‌اند. در متون معتبر روایی، هیچ‌گاه ائمه از تعبیر دین علی استفاده نکرده‌اند، جز یک روایت نقل شده از نافع بن هلال که خود گزارشگر یک وضعیت تاریخی خاص است.
انتهای پیام
نظرات