علی‌اکبر عباسی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: عزاداری محرم با زندگی بخش وسیعی از جامعه ما پیوند خورده است، همین قدرت تأثیرگذاری واقعه بر زیست و افکار ما نشان می‌دهد که شناخت درست تاریخ آن و به‌خصوص تحریفات این حوزه اهمیت وافری دارد.
وی که دانش‌آموخته دکترا و پژوهشگر تاریخ صدر اسلام است، افزود: حدود چهار یا پنج مقتل‌نگاری معتبر وجود دارد که می‌توان با تکیه بر آن‌ها درباب واقعه کربلا به تاریخ‌نگاری اقدام کرد. اولین آن‌ها «مقتل» ابی‌مخنف (متوفای ۱۵۷ هجری‌قمری) نام دارد. مقتل مورداعتماد دیگر به کتاب «طبقات» ابن‌سعد (متوفای ۲۳۰ هجری‌قمری) مربوط می‌شود. نوشته دیگر از بلاذری (متوفای ۲۷۹ هجری‌قمری) در کتاب «انساب الاشراف» است.
وفاداری مقاتل موثق به پنج مقتل نامدار
عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان سپس در دنباله مقاتل موثق‌تر ادامه داد: در کتاب «اخبار الطوال» دینوری (متوفای حدود ۲۸۲ هجری‌قمری) هم مقتلی معتبر موجود است. مقتلی نیز در «الفتوح» ابن‌اعثم کوفی (متوفای ۳۱۴ هجری‌قمری) در موضوع امام حسین(ع) و یارانش موردتأیید است، با این توضیح که باید به نسخه عربی آن مراجعه کرد.
عباسی درخصوص پنج مقتل یادشده چنین متذکر شد: بعد از این پنج مقتل، چنان‌که پژوهشگران و مورخان متعددی تأیید کرده‌اند، اثری نمی‌توان یافت که مطلب جدید موثقی درباره واقعه کربلا داشته باشد. از این پس، مقاتل دیگری نوشته شد که در کنار مطالب موثقشان تا حدی جعل و تحریف هم به آن‌ها راه یافت، هرچند مقتل‌های موثق متأخر نیز به همین آثار پایبند بوده‌اند.
از حال‌وهوای حماسی به توصیفات غلوآمیز
وی سپس با نظر به اولین آثاری که به تحریف روی آوردند، توضیح داد: به‌نظر من «مقتل» ابن‌شهرآشوب (قرن ششم هجری‌قمری) اولین اثری است که درباب شجاعت و قدرت نظامی یاران امام حسین(ع) در کربلا بسیار اغراق‌آمیز نوشته شد. البته قبل و هم‌زمان با آن نیز آثار تحریفی وجود دارد.
عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان یادآور شد: بخشی از شکل‌گیری این وقایع‌نگاری‌های جعلی به علاقه مردم مربوط می‌شود؛ مردم ایران امام‌حسین(ع) و عزت‌مندی او را دوست داشته‌اند و گاهی برخی خواسته یا ناخواسته در وصف این شخصیت از حماسه‌پردازی مثبت و زیبا به‌سمت اغراق‌گویی رفته‌اند. درواقع، مردم افتخار می‌کردند که امام‌شان در برابر بنی‌امیه ستمگر ایستاد و حماسه آفرید.
تقدیرگرایی عصر مغول و تحریف
عباسی با تأمل در چند نمونه از تحریف‌های تاریخی در واقعه مدنظر بیان کرد: بحث خواب و رؤیا و انتسابشان به امام حسین(ع) یکی از تحریفات است. تحریفات دیگری هم وجود دارد که در مقاتل دوره‌های مختلف به‌چشم می‌آید. اینکه دمای هوا در روز عاشورا از ۱۰۰ درجه بالاتر بود و هیچ جنبنده‌ای نمی‌توانست زنده بماند، اینکه تعداد ساعات روز از ۲۴ ساعت بیش‌تر شده و به اذن خدا یک شبانه‌روز غیرطبیعی به‌وجود آمده است، جزو تحریفات عصر قاجار محسوب می‌شود.
وی با نظر به سیر تحریفات از منظری دیگر خاطرنشان کرد: روند تحریفات از قرن اول تا تاریخ ۱۳۲۴ هجری‌قمری صعودی بوده است. دوره مغولان به‌خصوص متأثر از نگرش تقدیرگرایی این چنین تحریفات و مطالب جعلی به مقاتل وارد شد.
هنر تعزیه در دوره صفویه و اغراق‌گویی
عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان گفت: تحریفات دوران مغول را که بسیار جدی است، می‌توان کم‌وبیش متأثر از حذف عباسیان، احساس رهایی از این حکومت غیرشیعی و حس ناخوشایندی دانست که مردم به آن دستگاه خلافت داشتند. مردم برای پررنگ‌کردن جنایات عباسیان و از طرف دیگر بزرگ‌کردن جایگاه دوستداران خود راه تحریف پیش گرفتند. به‌طورکلی، قداست اهل‌بیت(ع) بعد از عباسیان بیش‌تر مطرح و نوشته شد.
عباسی با نظر به جعلیات عصر صفوی چنین تبیین کرد: در دوره صفویه نیز خصوصاً با رشد تعزیه شاهدیم که باز هم جعلیات و روایت‌هایی نو به مقاتل اضافه می‌شود. صفویان نیز مانند ادوار قبل به «مقتل» ابی‌مخنف باورمند و معتمد بودند، اما دوست داشتند از نظرگاه خودشان این واقعه را روایت کنند، با شاخ‌وبرگ‌هایی که شاید بتوان گفت به هنر تعزیه کمک می‌کرد.
حمایت مادی و معنوی قاجارها از عزاداری
وی در ادامه شرح داد: دوران صفویه آن‌قدر به آب‌وتاب‌دادن واقعه کربلا علاقه‌مند بودند که حتی یک مقتل ابی‌مخنف جدید جعل کردند. امروزه، نسخه‌های خطی متعددی در کتابخانه‌ها و دیگر مراکز کشورمان وجود دارد که متعلق به دوران صفویه است، همان‌طور که نسخه‌شناسان هم تأیید می‌کنند. این نسخه‌های متأخر هیچ ارتباطی با «مقتل» ابی‌مخنف در قرون نخستین ندارد. از «مقتل» ابی‌مخنف دوره صفوی می‌توان با عنوان «مقتل تعزیه‌ای» یاد کرد.
عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان اظهار کرد: به‌نظر من اوج تحریف مصائب امام حسین(ع) و یارانش به روزگار قاجاریه و به دو دوره ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه مربوط می‌شود. هم خود پادشاهان و هم حاکمان محلی به اجرای عزاداری حسین(ع) و هزینه‌کردن برای آن بسیار علاقه‌مند بودند. پادشاهان قاجار گویا بدشان نمی‌آمد که برخی ضعف‌ها و کمبودهای زمانه‌شان را در پشت این مراسم پنهان کنند.
تأثیرپذیری روضه‌های امروز از تحریفات
عباسی اضافه کرد: یکی از آن ضعف‌های قاجاریه نگاه جامعه به نسب متفاوتشان در مقایسه با صفویه بود. حتی همان زمانِ قاجار، به‌خصوص اوایلش، افرادی به انتساب صفویه به امامان شیعه باور داشتند و برایشان افتخار بود، اما قاجارها از چنین نسبی محروم بودند. به این نکته هم عنایت شود که مورخان درخصوص سادات‌بودن صفویان دیدگاه‌های متفاوتی ارائه کرده‌اند.
وی تأکید کرد: برخی روضه‌ها و اشعار مذهبی کنونی نیز ناخواسته در همه یا بخشی از محتوای خود به مقاتل دوره قاجار روی آورده‌اند یا به‌طورکلی از تحریفات مقتل‌نگاری‌ها تأثیر گرفته‌اند. پژوهش‌های مهمی در این خصوص انجام شده است، اما هنوز هم جامعه ما به تحقیق در وقایع محرم نیاز دارد. بحثی که در این گفت‌وگو مطرح کردم، بازهم می‌توان دقیق‌تر به آن نگاه و تحلیل‌های دیگری ارائه کرد که شاید از حوصله مخاطب بیرون باشد.
انتهای پیام
نظرات