به گزارش ایسنا، در سال‌های اخیر، پدیده ریزگردها به یکی از جدی‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی ایران تبدیل شده است؛ بحرانی که نه‌تنها استان‌های غربی و جنوبی مانند خوزستان، ایلام، سیستان و بلوچستان و کرمانشاه را درگیر کرده، بلکه دامنه آن تا کلان‌شهرهایی چون تهران نیز کشیده شده است.

گرد و غبارهایی که از بیابان‌های خشک داخلی و کانون‌های فعال در کشورهای همسایه برخاسته و با هر وزش باد، هوای نفس‌گیر و تهدیدکننده‌ای برای میلیون‌ها ایرانی به ارمغان می‌آورد. در پایتخت، ترکیب ریزگردهای ورودی با آلاینده‌های شهری و ترافیکی، شرایط را بحرانی‌تر کرده و سلامت شهروندان را بیش از پیش در معرض خطر قرار داده است. این در حالی است که تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی و خشک‌شدن منابع آبی، فرصت‌های طبیعی مقابله با این پدیده را نیز کاهش داده‌اند.

با تشدید بحران گرد و غبار در ایران و تهدید مستقیم آن برای سلامت، محیط زیست و امنیت اجتماعی، نگاه‌ها بیش از پیش به راهکارهای علمی و فناورانه دوخته شده است. بسیاری از کشورهایی که تجربه مشابهی در مواجهه با ریزگردها داشته‌اند، با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته، توانسته‌اند گام‌های مؤثری در کنترل و کاهش اثرات این پدیده بردارند. از سامانه‌های ماهواره‌ای پیشرفته برای پایش و پیش‌بینی مسیر ریزگردها گرفته تا استفاده از نانومالچ‌های زیستی و برج‌های تصفیه هوا، تجربیات جهانی می‌تواند الگویی برای ایران باشد تا ضمن تقویت توان ملی، از راهکارهای نوآورانه برای مدیریت این بحران بهره ببرد.

در حال حاضر شاخص کیفیت هوا (AQI) حدود ۱۲۰ تا ۱۳۰ است، یعنی در محدوده ناسالم برای گروه‌های حساس (نارنجی تا قرمز) قرار دارد و ذرات PM۲.۵ در حدود ۴۰ µg/m³ و PM۱۰ حدود ۱۰۵ µg/m³ است که طبق توصیه‌نامه‌های جهانی، این میزان PM۲.۵ حدود ۸ تا ۹ برابر بیشتر از حد مجاز WHO است.

این افزایش ریزگرد ناشی از خشکسالی و وزش باد شدید است که باعث فعال شدن کانون‌های گرد و خاک اطراف تهران شده‌اند، ضمن آنکه بخش‌هایی از حومه غربی تهران (مانند نظرآباد نزدیک قزوین) نیز با علت‌هایی مانند خشک شدن آب‌‎‌های زیرزمینی، زهکشی بی‌رویه و چرای غیرمجاز، به کانون ریزگرد تبدیل شده‌اند.

از این رو در روزهای سه‌شنبه و چهارشنبه ۱۰ و ۱۱ تیر ماه جاری، تهران برای چندین ساعت متوالی در وضعیت بسیار ناسالم قرار گرفت.

نبرد جهانی با گرد و غبار، از برج‌های تصفیه هوا تا مالچ هوشمند

در دنیا، کشورهایی که با پدیده ریزگرد (گرد و غبار) درگیر هستند، از فناوری‌های متنوعی برای پیش‌بینی، کنترل، کاهش یا مقابله با اثرات این پدیده استفاده می‌کنند. از جمله آنها می‌توان به کابردهای فناوری‌های پایش و پیش‌بینی ریزگردها چون ماهواره‌ها و تصاویر سنجش از دور (Remote Sensing) اشاره کرد. کشورهایی مثل آمریکا، ژاپن و اتحادیه اروپا با توسعه سامانه‌های پیش‌بینی بر اساس داده‌های ماهواره‌هایی مثل MODIS، Sentinel و Landsat برای ردیابی کانون‌های گرد و غبار و تحلیل مسیر حرکت آنها توسعه داده‌اند.

مدل‌سازی عددی و شبیه‌سازی‌های اقلیمی از دیگر روش‌هایی است که برای پایش گرد و غبار مورد استفاده قرار گرفته است. این مدل‌ها که گرد و غبار را در مقیاس منطقه‌ای یا جهانی شبیه‌سازی می‌کنند، به محققان در زمینه پیش‌بینی مسیر حرکت ریزگردها و زمان ورود آنها کمک می‌کند.

فناوری‌های کنترل و تثبیت خاک در کانون‌های تولید گرد و غبار از دیگر روش‌های مورد استفاده در این زمینه است. گیاهان مقاوم به خشکی و شور (بیابان‌زدایی زیستی) مانند «گز»، «تاغ»، «سالسولا»، «آتریپلکس» در چین، عربستان و ایران برای تثبیت شن‌های روان کشت شده‌اند.

مالچ‌پاشی هوشمند و سازگار با محیط زیست مبتنی بر پلیمرهای زیستی و نفتی برای تثبیت سطح خاک از دیگر روش‌هایی است که برای تثبیت ریزگرد استفاده می‌شود و ایران نیز پژوهش‌هایی را در زمینه مالچ‌های غیرنفتی و نانوزیستی انجام داده است.

استفاده از ژئوگریدها و شبکه‌های تثبیت‌کننده خاک برای جلوگیری از فرسایش بادی در مناطق بیابانی و در معرض باد، متد دیگری است که دانشمندان آن را توسعه داده‌اند.

علاوه بر اینها چین نصب فیلترهای هوای شهری و برج‌های تصفیه هوا برای جذب ذرات معلق PM۲.۵ و PM۱۰ را اجرایی کرده و این فناوری در هند نیز پیاده شده است. اتوبوس‌های برقی و کاهش خودروهای دیزلی برای جلوگیری از تشدید گرد و غبار داخلی راهکار دیگری است که سال‌ها توسعه آن در دستور کار کمپانی‌های اتومبیل‌سازی قرار گرفته است. همچنین کشورهایی مانند ژاپن و هلند در اطراف شهرهای در معرض بادهای حامل گردوغبار، کمربندهای سبز شهری و درخت‌کاری بادشکن ایجاد کرده‌اند.

کشورهای پیشرفته ترکیبی از پایش هوشمند، بیابان‌زدایی علمی، اصلاح پوشش گیاهی، فناوری‌های تصفیه هوا و مدیریت شهری را برای مقابله با ریزگردها به‌کار می‌گیرند. ایران نیز در برخی زمینه‌ها مانند مالچ‌پاشی زیستی، نانوفناوری و پایش ماهواره‌ای وارد شده، اما برای نتیجه‌گیری مؤثر، به همکاری منطقه‌ای، مدیریت منسجم و سرمایه‌گذاری بیشتر نیاز دارد.

ایران در مسیر بومی‌سازی فناوری‌های مقابله با ریزگرد

در ایران، با توجه به افزایش پدیده گردوغبار به‌ویژه در استان‌هایی مثل خوزستان، سیستان و بلوچستان، ایلام، کرمانشاه، تهران و یزد، برخی فناوری‌ها و روش‌های بومی و علمی برای مقابله با ریزگرد توسعه یافته‌اند. البته این فناوری‌ها اغلب در مرحله پژوهش یا اجراهای آزمایشی هستند و برای اثربخشی ملی، نیازمند حمایت مالی و استمرار هستند.

این فناوری‌ها را چنین می‌توان برشمرد:

توسعه مالچ‌های غیرنفتی و زیست‌سازگار: این مالچ‌ها جایگزینی برای مالچ نفتی سنتی است که آسیب‌های زیست‌محیطی جدی را در پی دارد. این نوع مالچ‌ها از ضایعات کشاورزی، گیاهان صمغ‌دار و فرآورده‌های نشاسته‌ای از سوی محققانی از پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی، دانشگاه تهران، سازمان جنگل‌ها و مراتع و پارک علم و فناوری خوزستان توسعه یافته‌اند.

مالچ‌های نانو و پلیمری: این محصول با استفاده از نانوذرات برای تولید پوشش‌هایی با چسبندگی بالا و ماندگاری طولانی از سوی دانشگاه صنعتی شریف و پژوهشگاه مواد و انرژی تولید شد. نانومالچ‌ها با محیط زیست سازگارند و در برخی مناطق مرکزی و جنوب‌غرب کشور تست شده‌اند.

سامانه‌های بومی هشدار سریع

سازمان هواشناسی ایران سامانه‌هایی برای پایش ماهواره‌ای گرد و غبار راه‌اندازی کرده که با داده‌های سنجش از دور، مسیر حرکت توده‌های گردوغبار را پیش‌بینی می‌کنند. برای این منظور همکاری‌هایی با یونپ (UNEP) و سازمان هواشناسی جهانی (WMO) برای ارتقای این سامانه‌ها صورت گرفته است.

اپلیکیشن‌های هشدار آلودگی هوا

چند اپلیکیشن بومی در ایران طراحی شده‌اند که داده‌های ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا را نمایش می‌دهند که از آن جمله می‌توان به نرم‌افزارهای «هواشناسی ایران»، «هواشناسی زرین» یا سامانه‌های تحت وب سازمان محیط‌زیست اشاره کرد.

احیای منابع آبی و تالاب‌ها با فناوری‌های نو

طرح‌های احیای تالاب هورالعظیم، بختگان و جازموریان، اجرای طرح‌های آبگیری هوشمند با کنترل زهکش‌ها و تصفیه فاضلاب و بازچرخانی آب شهری برای ورود مجدد به بستر تالاب به عنوان راهکاری برای مقابله با ریزگرد کاربردی شده است.

طرح کمربند سبز اطراف تهران و شهرهای صنعتی

با استفاده از گونه‌های مقاوم و کم‌آب‌بر مانند زبان گنجشک، زیتون تلخ طرحی برای ایجاد کمربند سبز به منظور جلوگیری از ریزگرد ارائه شد.

تصفیه‌کننده‌های هوای شهری

شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی نمونه‌های فیلترهای هوا برای اماکن عمومی، مدارس و حتی فضای باز ساخته‌اند که البته هنوز در حد محدود آزمایش شده‌اند.

با وجود تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی، ایران توانسته در حوزه‌هایی مانند پایش ماهواره‌ای، مالچ‌های زیستی و بیابان‌زدایی علمی گام‌هایی بردارد، با این حال تداوم این مسیر به حمایت پایدار مالی، اجرای گسترده و همکاری منطقه‌ای با کشورهای همسایه نیاز دارد.

انتهای پیام