حجت‌الاسلام ابوالقاسم علیدوست ۲۹ تیرماه، در نشست علمی با عنوان «عناصر جدید در موضوع شناسی موسیقی و رویکردهای نو در فقه موسیقی» که در دفتر تبلیغات اسلامی مشهد برگزار شد، با اشاره به اینکه هدف از برگزاری این جلسه گشایش افق‌های نو و معرفی رویکردهای تازه در حوزه فقه موسیقی است، اظهار کرد: ما در این نشست‌ها به ارائه محتوایی فراتر از خلاصه‌سازی منابع فقهی موجود مانند مکاسب یا جواهرالکلام می‌پردازیم.
وی اضافه کرد: تأکید ما بر حفظ انضباط فقهی است؛ هر نظریه باید در چارچوب‌های معتبر شرعی و با رعایت هنجارهای فقهی مطرح شود. مطالب فاقد حجیت شرعی یا تحریف‌کننده احکام پذیرفته نیست و خط قرمز ما محسوب می‌شود. در عین احترام به دیدگاه‌ها، تخطئه یا جریان‌سازی علیه نظرات دیگر مجاز نیست. این فرصتی است برای طرح دیدگاه‌های نو، در عین پایبندی به اصول فقهی.
علیدوست در خصوص عنوان این نشست گفت: این عنوان در واقع ترکیبی از دو موضوع است که به هم مرتبط شده‌اند؛ بحث نخست «عناصر جدید در موضوع‌شناسی موسیقی» است. در این بخش لازم است تمایز بین موضوع‌شناسی و مصداق‌شناسی را روشن کنیم. مصداق‌شناسی مربوط به بررسی موارد عینی و خارجی موسیقی است؛ مثلاً گونه‌های جدید موسیقی یا اشکال تازه‌ای که خلق شده‌اند؛ این حوزه تخصص کارشناسان موسیقی است و از عهده فقه بیرون است.
وی ادامه داد: اما موضوع‌شناسی، به مفهومی اطلاق می‌شود که فقیه با مراجعه به ادله شرعی موضوع حکم شرعی را تعریف و تعیین می‌کند؛ یعنی موضوعی که حکم بر آن بار می‌شود. این موضوع بر مبنای شواهد شرعی و استنباطات فقهی تعیین می‌شود و ربطی به مصادیق خارجی ندارد. به عنوان مثال شیخ انصاری معتقد است که «غنا» به خودی خود موضوع حرمت نیست، بلکه «لحظه»، «لعاب» یا «اضلال» (گمراه‌سازی) موضوع حرام است. به این معنا که ممکن است یک پدیده غنا باشد ولی حرام نباشد یا برعکس، غنا نباشد ولی حرام محسوب شود.
علیدوست بیان کرد: تفاوت «غنا» و «موسیقی» نیز قابل توجه است؛ در فقه ما «غنا» معمولاً به آواز خوانی گفته می‌شود حتی بدون همراهی آلات موسیقی و «موسیقی» به نواختن آلات گفته می‌شود حتی بدون آوازخوانی؛ پس اگر بخواهیم درباره «عناصر جدید در موضوع‌شناسی موسیقی» بحث کنیم، منظور بررسی موضوعات و مفاهیم جدیدی است که در حوزه فقه به عنوان موضوع حکم مطرح می‌شود.
وی ادامه داد: برای مثال پدیده «اضلال» در موسیقی امروز می‌تواند ابعاد جدیدی داشته باشد؛ مثل استفاده از موسیقی به عنوان ابزاری برای گمراه کردن مردم یا حتی وسیله‌ای برای کنترل و سلطه سیاسی که در گذشته در قالب بحث‌های فقهی مطرح نبوده است. همچنین موسیقی می‌تواند در جهت عکس، وسیله هدایت و تبلیغ حق و ارزش‌های دینی قرار گیرد که این نگاه دو سویه از موضوعات تازه‌ای است که در موضوع‌شناسی موسیقی باید مد نظر قرار گیرد.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم خاطرنشان کرد: امروز حتی اگر از نگاه سنتی تولید برخی فیلم‌ها در رسانه ملی ناپسند باشد، برای مقابله با محتوای مبتذل ناگزیر به تولید آن‌ها هستیم. اگر رسانه ملی صرفاً به پخش برنامه‌های مذهبی مانند قرآن، مداحی و سخنرانی بسنده کند، بخش بزرگی از مخاطبان را از دست خواهد داد. در این صورت، مردم به رسانه‌هایی گرایش پیدا می‌کنند که ممکن است تعهدی به ارزش‌های ما نداشته باشند یا تعهدشان بسیار اندک باشد.
لزوم بازخوانی فقه رسانه در مواجهه با اقتضائات فرهنگی امروز
وی گفت: در شرایط کنونی، اگر رسانه ملی بخواهد مخاطبان خود را حفظ کند، گاه ناگزیر است محتوایی را تولید کند که به ظاهر فاسد است، اما در عمل می‌تواند مصداق «دفع افسد به فاسد» باشد. این قاعده فقهی نیازمند بررسی دقیق و موضوع‌محور است: آیا می‌توان آن را به عرصه رسانه و هنر تعمیم داد؟ آیا برخی موسیقی‌ها و صداها، با وجود ظاهر مبتذل، می‌توانند مجوز پخش بگیرند؟ و آیا سخت‌گیری مطلق در برخی فتاوی نسبت به هر نوع صوت و ابزار رسانه‌ای، در نهایت به تضعیف ارزش‌های دینی نمی‌انجامد؟ این‌ها پرسش‌هایی اساسی در فقه رسانه‌اند که نیازمند دقت و نگاهی روزآمد هستند.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم افزود: اوایل انقلاب، فعالان رسانه‌ای گیلان از امام خمینی درباره نحوه عمل پرسیدند، چراکه بسیاری از صداهایی که امروز در تلویزیون پخش می‌شوند آن زمان ممنوع بودند. جالب اینکه سخت‌گیری‌ها بیشتر به خاطر شخصیت صاحب صدا بود تا کیفیت صوت یا آهنگ. تحقیقی مقایسه‌ای نشان داده حدود ۶۰ درصد موسیقی‌های پیش و پس از انقلاب با استانداردهای امروز وزارت ارشاد هم‌خوانی دارند و علت اصلی سانسور آن زمان، شخصیت خواننده بود نه کیفیت اثر.
علیدوست اظهار کرد: وقتی این موضوع از امام خمینی پرسیده شد، ایشان تأکید کردند که به جای کوتاه آمدن، باید فرهنگ مردم ارتقاء یابد و مردم را به پذیرش راه‌های صحیح عادت داد. این حرف امام، اگرچه عملی نشد، ولی نشان‌دهنده نگاه ایشان به این موضوع بود. اکنون با ورود عناصر جدید در موضوع‌شناسی، مانند نقش موسیقی به عنوان وسیله تبلیغی یا مخرّب، رسالت رسانه ملی سنگین‌تر شده است.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در ادامه به رویکردهای نو در «فقه موسیقی» پرداخت و بیان کرد: رویکردهایی که افق‌های جدیدی را می‌گشایند، اما شرط اول آن رعایت انضباط فقهی است؛ یعنی نباید صرفاً بر اساس نظرات شخصی به موضوع نگاه کنیم، بلکه باید با روش‌های علمی و منظم به آن پرداخت.
علیدوست ادامه داد: برای نمونه در کتاب «مکاسب» شیخ انصاری، به نکات مهمی درباره موسیقی و غنا اشاره شده است؛ ایشان می‌فرمایند مشکل اساسی در موسیقی خود صوت نیست، بلکه مقارنات حرامی است که ممکن است همراه آن باشد؛ مانند جلسات مختلط زن و مرد، بی‌حجابی و مصرف مشروبات الکلی. در این زمینه باید با دقت بیشتری بحث کرد و از تعمیم‌های نادرست جلوگیری کرد.
تمایز میان حرمت ذاتی صدا و حرمت ناشی از مقارنات در فقه هنر
وی تصریح کرد: صدای زیبا یا آوای دلنشین به‌خودی‌خود حرام نیست، بلکه آنچه موجب حرمت می‌شود، شرایط و مقارنات همراه آن است. پرسش اصلی این است که آیا این مقارنات سبب حرمت خود صدا می‌شوند یا صرفاً عرضه آن را حرام می‌کنند؟ این نکته از ابهامات کلام محقق سبزواری است، اما نگاهی نو در فقه هنر ایجاد کرده که تاکنون کمتر مورد توجه بوده است.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم اظهار کرد: این دیدگاه قابل مقایسه با نظریاتی است که هر نوع صدا یا آهنگ، مانند چهچه یا مطرب را به دلیل ایجاد خفت و سبکی در شنونده حرام می‌دانند. واقعیت آن است که برخی صداها به‌گونه‌ای‌اند که شنونده را به وجد می‌آورند و لذت‌بخش‌اند، به‌طوری که فرد تمایل دارد مدت‌ها به آن‌ها گوش دهد. این صداها اکنون در بازار موجودند و حتی وزارت ارشاد و رسانه ملی نیز پخش آن‌ها را بدون اشکال می‌دانند.
علیدوست ادامه داد: در مقابل برخی فقها حتی استفاده از سازهایی مانند طبل در مناسبت‌هایی مانند روز عاشورا را حرام می‌دانند. نمونه آن بزرگان و علمایی بوده‌اند که با وجود حضور هیئت‌ها و مداحان در منازل خود، بر کنار گذاشتن طبل و سازهای مشابه تاکید می‌کردند. این دیدگاه را در برابر نظراتی مانند محقق سبزواری قرار دهید که افق‌های جدیدی را به روی ما باز می‌کند.
وی اظهار کرد: یکی از شخصیت‌های کمتر شناخته‌شده در این بحث، شیخ انصاری است که حرمت آوازخوانی را از ذات «غنا» برداشت و آن را وابسته به عواملی چون لهو، لعب، لغو و اضلال دانست. شیخ انصاری همچنین استفاده از آلات موسیقی را مشروط بر آن‌که مروج لهو نباشند، مجاز می‌داند.
استاد درس خارج فقه و اصول افزود: برای نمونه استفاده از مارش نظامی در جنگ‌ها یا برخی آلات در مراسم عزاداری نه تنها مشمول حرمت نیست، بلکه رایج و پذیرفته شده است؛ چنان‌که در حرم امام رضا(ع) نیز در مناسبت‌های مختلف از این ابزار استفاده می‌شود.
ضرورت بازنگری در فقه موسیقی با تکیه بر میراث محققان
علیدوست تصریح کرد: رویکردهای نو در فقه موسیقی به‌ویژه دیدگاه‌های محققانی چون سبزواری و شیخ انصاری، دارای سابقه تاریخی‌اند و زمینه‌ای برای بررسی‌های عمیق‌تر و نوآورانه فراهم کرده‌اند. این دیدگاه‌ها با وجود نو بودن، از انضباط فقهی کامل برخوردارند و نباید آن را نادیده گرفت.
وی ادامه داد: شخصاً به این دو اندیشمند ارج می‌نهم و معتقدم توسعه و بررسی دیدگاه‌های آنان در فقه معاصر موسیقی ضروری است. این مسیر نیازمند مطالعات گسترده و مراجعه مستمر به منابعی همچون قرآن، روایات و فقه جواهری است تا راه‌های تازه‌ای در فهم فقه موسیقی گشوده شود.
انتهای پیام
نظرات