به گزارش ایسنا، دکتر موسی عنبری، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه تهران، در نشست «همگرایی و واگرایی جامعه ایرانی» که در مرکز افکارسنجی (ایسپا) برگزار شد، در سخنانی با اشاره به مفاهیم همگرایی و واگرایی، اظهار کرد که واگرایی سازنده و کارکردی می‌تواند به همبستگی در جامعه منجر شود.
وی با تأکید بر اینکه رشد جوامع در گرو تفکیک، تخصص‌یابی و استقلال است، تصریح کرد که نباید واگرایی را امری منفی تلقی کرد.
عنبری با اشاره به اینکه همگرایی به معنای نوعی همبستگی حول منافع و مبانی فکری، عقیدتی و سیاسی مشترک است، گفت: واگرایی بدون همگرایی معنا ندارد و می‌توان همگرایی را نوعی واگرایی سازنده دانست.
واگرایی؛ تفکیک و تخصص‌سازی در مسیر توسعه
این جامعه‌شناس تفکیک و تخصص‌یابی را از الزامات فرایند توسعه دانست و افزود: در مسیر پیشرفت و تکامل جوامع، تمایز عناصر کارکردی و تفکیک ساختاری اتفاق می‌افتد. واگرایی نیز مصداق همین تفکیک است و به معنای جدا شدن و معین شدن تفاوت‌ها و تنوع‌هاست. هرچند در حوزه‌های سیاسی و فرهنگی، واگرایی واژه‌ای با بار معنایی منفی تلقی می‌شود، اما در فرایند توسعه، یک امر ضروری است.
دکتر عنبری با بیان اینکه رشد جوامع بر اساس تفکیک‌ها، تخصص‌ها و استقلال‌های مختلف شکل می‌گیرد، تصریح کرد: واگرایی‌های سازنده منجر به استقلال می‌شوند. در یک سازمان، کشور یا اداره، همه افراد با وجود استقلال، به یکدیگر متصل هستند و هیچ‌کس نمی‌تواند وارد حوزه کاری دیگری شود. همچنین، رشد رشته‌های علمی نیز نتیجه همین واگرایی خودخواسته است؛ به این معنی که متخصصان برای عمق بخشیدن به کار خود، از هم جدا شده و در حوزه‌ای معین فعالیت می‌کنند.
فردگرایی؛ شکل‌گیری حریم‌های خصوصی و تخصصی
وی در ادامه با تاکید بر اینکه واگرایی وجه مثبتی نیز دارد، گفت: فردگرایی نیز مصداق واگرایی است. فردگرایی در جامعه جدید، امری خودخواسته و به معنای پیدا کردن حریم خصوصی و حوزه تخصصی توسط هر فرد است. با این حال، افراد باید به وحدت و اتحاد جمعی نیز وفادار بمانند.
این استاد دانشگاه تهران افزود: همان‌طور که هر عضو یک ارگان، کار خود را به‌طور مستقل انجام می‌دهد؛ اما در نهایت همه در راستای بقای یک کل تلاش می‌کنند، واگرایی نیز به همبستگی و همگرایی کمک می‌کند. اگر واگرایی نسبی در جامعه وجود نداشته باشد، رشدی اتفاق نخواهد افتاد.
شکاف نسلی نتیجه واگرایی و پیامد ناخواسته برنامه‌های توسعه است
دکتر موسی عنبری، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه تهران، در ادامه سخنان خود با تأکید بر اینکه همگرایی و واگرایی لازم و ملزوم یکدیگرند، گفت: وقتی ما هویت خود را تعریف می‌کنیم، در ابتدا در یک فضای کلی همگرایانه مانند ایران آن را تعریف می‌کنیم و سپس در محیط‌های کوچک‌تری مثل استان یا قومیت، رفتار واگرایانه‌ای پیدا می‌کنیم. این واگرایی‌ها در نهایت به یک همگرایی کلی منتهی می‌شود. جامعه جدید هم به همگرایی نیاز دارد و هم واگرایی را تسریع می‌کند.
وی به مصداق‌های واگرایی در جامعه ایران اشاره کرد و افزود: امروز در کشور با یک واگرایی نسلی آشکار مواجه هستیم که نتیجه برنامه‌های توسعه و پیشرفت در سال‌های اخیر است. این واگرایی را با عنوان شکاف نسلی می‌شناسیم و آن را به‌عنوان یک دغدغه اجتماعی پذیرفته‌ایم. گاهی در زبان مسئولان و والدین، این شکاف به‌عنوان یک مسئله بد یا آسیب اجتماعی مطرح می‌شود، درحالی‌که می‌تواند یک عامل تحول و امر مثبت اجتماعی باشد.
واگرایی؛ امری غیربیمارگونه در جامعه جدید
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه واگرایی نسلی در بسیاری از جوامع به رسمیت شناخته شده، توضیح داد: این واگرایی نتیجه پیامدهای ناخواسته عمل ما در حوزه توسعه و پیشرفت است و هرچه تکنولوژی قوی‌تر وارد زندگی ما شود، بیشتر اتفاق می‌افتد. واگرایی لزوماً یک امر بیمارگونه نیست، بلکه نتیجه کنش‌های مختلف در کشور است.
عنبری درباره واگرایی‌های قومیتی نیز اظهار کرد: امروزه افراد در عین حال که به یک همگرایی ملی می‌رسند، به‌طور آگاهانه از تعصب‌های سنتی و قومیتی خود فاصله می‌گیرند. در نتیجه، آن همگرایی سنتی، در حال تبدیل شدن به یک همگرایی ملی حول متغیرهای جدید است.
توسعه در ایران و پیامدهای آن
دکتر عنبری با بیان اینکه ایران یک شکل از توسعه را تجربه کرده است، گفت: اگرچه ممکن است این توسعه نامتوازن و ناپایدار باشد و مورد انتقاد قرار گیرد، اما واگرایی‌ها و همگرایی‌های جدید، نتیجه همین شکل از توسعه هستند. نتیجه این تحولات و برنامه‌های توسعه‌ای، فرهیختگی ایرانی است؛ به این معنی که ما در طول چند دهه اخیر، فرهیخته‌تر شده‌ایم. این موضوع با آمار و شواهد قابل اثبات است و در وقایعی مانند جنگ‌های اخیر نیز خود را نشان داده است.
ایران در آمار توسعه‌یافتگی آموزش و سلامت زنان رشد قابل توجهی داشته است
استاد دانشگاه تهران، در ادامه سخنان خود با بررسی شاخص‌های توسعه در ایران، اظهار کرد که کشور در زمینه‌های مختلفی از جمله آموزش و سلامت زنان رشد قابل توجهی داشته است.
وی در این باره گفت: در زمینه آموزش، شاهد سطحی از آگاهی در میان زنان هستیم که می‌توانیم بگوییم ورود به مرحله‌ای از توسعه‌یافتگی است. اما در بازار کار، زنان سهم زیادی ندارند و تبعیض شغلی همچنان وجود دارد. در مقایسه با ترکیه، ما رتبه خوبی در ورود زنان به بازار کار نداریم.
شاخص‌های مثبت ایران در حوزه بهداشت و آموزش
عنبری با اشاره به شاخص‌های توسعه انسانی، افزود: میانگین امید به زندگی در ایران حدود ۷۵ سال است که با ترکیه برابر است. در شاخص‌های بهداشت و سلامت، ایران یکی از کشورهای موفق دنیا بوده است و نمی‌توان در این موضوع تردید کرد. این رشد، تنها به نهادها یا دولت مربوط نمی‌شود، بلکه نتیجه تلاش مردم، نخبگان و کمک شرایط نظام جهانی است.
این جامعه‌شناس با اذعان به اینکه در برخی حوزه‌ها مانند زیرساخت‌ها، به‌دلیل تحریم‌ها و ارتباط ضعیف با نظام جهانی، از کشورهای همسایه عقب‌تر هستیم، تصریح کرد: اما در رشد علمی، ایران یک کشور عقب‌افتاده نبوده و مقالات علمی ما از میانگین جهانی پایین‌تر نیست. بنابراین، با توجه به این آمارها می‌توان گفت که ما تجربه‌ای از توسعه را داشته‌ایم.
تعریف فرهیختگی و بالندگی ایرانیان
دکتر عنبری با تأکید بر اینکه ایران در شرایط بالندگی و فرهیختگی قرار گرفته، خاطرنشان کرد: به لحاظ فرهنگی، علمی و سلامت وارد این فرایند شده‌ایم. در این دو دهه، ایرانیان نشان داده‌اند که رفتاری فرهیخته و بالنده دارند. کنش انتخاباتی آنها نیز این موضوع را ثابت می‌کند. به‌عنوان مثال، در جایی مانند پایتخت، مشارکت در انتخابات ممکن است متفاوت از شهرهای کوچک باشد، اما این رفتار نیز نشانه فرهیختگی است.
ایرانیان در زمان بحران، مطالبات خود را کنار نمی‌گذارند، بلکه روش بیان آن را تغییر می‌دهند
استاد دانشگاه تهران، در ادامه سخنان خود با تأکید بر اینکه انسان فرهیخته در زمان بحران، صبور است و برخی از نارضایتی‌های غیرمهم را کنار می‌گذارد، گفت: انسان فرهیخته در زمان جنگ، موضوعات مشترکی مانند آب و برق را در اولویت قرار می‌دهد و حول آن اجماع می‌کند. نباید از انسان فرهیخته توقع شورش و آشوب داشت و این اتفاق هم نمی‌افتد. اما این بدان معنا نیست که نارضایتی‌های سیاسی و اقتصادی را پنهان کند، بلکه شیوه ابراز آنها را تغییر می‌دهد.
وی با بیان اینکه در زمان جنگ، افراد جامعه جنگ با دشمن را به معنای تجاوز به خاک خود تلقی می‌کنند و حول دفاع از سرزمین به انسجام می‌رسند، افزود: وقتی غریبه حمله می‌کند، حتی کسانی که ممکن است با نظام سیاسی هم‌مسیر نباشند، به انسجام می‌رسند. من جوانانی را دیده‌ام که با ظاهری متفاوت، با غیرت می‌گفتند به خاک ما تجاوز شده است. در چنین شرایطی، خواسته‌های سیاسی و اقتصادی خود را موقتاً به تأخیر می‌اندازند، اما این مطالبات همچنان پابرجاست.
ضرورت مذاکره درونی و به رسمیت شناختن فرهیختگی ایرانیان
این جامعه‌شناس با تأکید بر اینکه امروز وظیفه ماست که فرهیختگی مردم را به رسمیت بشناسیم، اظهار کرد: باید مذاکره و گفت‌وگویی درونی داشته باشیم تا به انسجام برسیم. انسجام فقط با حرف به دست نمی‌آید، بلکه باید حول موضوعات مشخصی متحد شویم. این اتحاد باید در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی عادلانه باشد. بهترین تعریف از همبستگی این است که تفاوت‌ها را به رسمیت بشناسیم.
عنبری با اشاره به اینکه فرهیختگی به معنای احترام به تخصص و تنوع است، گفت: اگر مردم در شرایط جنگ با وجود اختلاف نظرها، متحد شدند و آشوب نکردند، وظیفه ماست که این فرهیختگی را به رسمیت بشناسیم. احترام به تخصص، تنوع قومی و مذهبی، و افتخار به هویت بومی از نشانه‌های این فرهیختگی است.
فرهیختگی ایرانیان در زمان جنگ و صلح خود را نشان می‌دهد
استاد دانشگاه تهران، در ادامه سخنان خود، با تأکید بر اینکه فرهیختگی مردم باید به رسمیت شناخته شود، گفت: تاریخ کشور شامل دوره‌های مختلف و پادشاهان گوناگون است و ما باید به همه آنها احترام بگذاریم. فرهیختگی یعنی این؛ یعنی احترام به تمامیت تاریخ و هویت یک سرزمین. مردم در دوره‌های انتخابات و در زمان جنگ، فرهیختگی خود را نشان دادند. گاهی فرهیختگی به معنای سکوت است. مردم ایران در جمله فردوسی که می‌گوید مرا شادی از نام ایران بود و چو ایران نباشد تن من مباد، مشترک هستند و این نقطه شروعی برای احیای اتحاد است.
وی افزود: اتحاد یک ویژگی ایستا نیست، بلکه هر روز باید احیا و تقویت شود. ما باید از اتکا به اتحاد گذشته دست برداریم و هر روز برای آن تلاش کنیم. آمار و ارقام موجود، فرهیختگی مردم را ثابت می‌کند و ما به‌عنوان نخبگان و فرهیختگان جامعه نباید با تحلیل‌های اینستایی و سطحی، واقعیت‌ها را نادیده بگیریم. باید ضعف‌ها و قوت‌ها را به یکدیگر پیوند دهیم تا کشور در مسیر مثبت هدایت شود.
ضرورت بسیج تمام پتانسیل‌ها برای پیشرفت همگانی
این جامعه‌شناس با بیان اینکه فرهیختگی ایرانیان حاصل تلاش همگانی است، خاطرنشان کرد: این فرهیختگی، نتیجه تلاش مردم، هوش و ظرفیت‌های فردی آنهاست و بخشی نیز حاصل تلاش‌های اجتماعی، دولت و شرایط جهانی است. شرایط بین‌المللی ما را در مسیری قرار داد که نمی‌توانستیم از مسابقه توسعه عقب بمانیم.
دکتر عنبری با تأکید بر اینکه باید تمام ظرفیت‌های کشور برای یک پیشرفت همگانی بسیج شود، گفت: امروز، توسعه و پیشرفت به یک مسابقه تبدیل شده و اگر خود را از آن کنار بکشیم، عقب خواهیم ماند. نباید از اینکه دانشجویان برای مهاجرت اقدام می‌کنند، خوشحال باشیم. تمام این ظرفیت‌ها می‌توانند در کشور بمانند و برای ما مقاله، دارو و حتی تجهیزات نظامی بسازند. تولید این تجهیزات برای دفاع از کشور و ایجاد بازدارندگی در برابر دشمن، مایه افتخار است. ما در زمینه‌هایی مانند تولید خودرو و دارو به خودکفایی نسبی رسیده‌ایم و اینها بخشی از تلاش‌هایمان است، اما کافی نیست.
خودکفایی در تولید، کافی نیست؛ نیازمند همگرایی و واگرایی جهانی هستیم
دکتر موسی عنبری، استاد دانشگاه تهران، در ادامه سخنان خود، با اشاره به خودکفایی نسبی ایران در برخی زمینه‌ها، گفت: اگرچه ممکن است کیفیت داروها و محصولات ما ضعیف باشد، اما بخش اعظم آن را خودمان تأمین می‌کنیم. در حوزه پزشکی و سلامت نیز وضعیت مشابهی داریم و در زمینه خودکفایی تلاش‌های زیادی شده است.
وی با تأکید بر اینکه این دستاوردها کافی نیستند، افزود: جنگ اخیر به ما نشان داد که این مدل از خودکفایی و بی‌ارتباط بودن با نظام جهانی، در بسیاری از جاها به ما کمکی نمی‌کند. ما به یک همگرایی جهانی و در عین حال به یک واگرایی جهانی نیاز داریم.
ضرورت حفظ فرهنگ بومی در عین حضور در نظام جهانی
این استاد دانشگاه در توضیح واگرایی جهانی، خاطرنشان کرد: این مفهوم به معنای حفظ فرهنگ بومی خودمان است. نباید فرهنگ کشورمان را به فضای مجازی جهانی بسپاریم. اقوام و سنت‌های ما، ذخایر تمدنی ایران هستند و باید حفظ شوند. ما به این تنوع نیاز داریم.
عنبری در پایان با تأکید بر ضرورت همگرایی جهانی، گفت: ما محکوم به حضور در نظام جهانی هستیم. باید ایران را به جهان معرفی کنیم و از دستاوردهای آنها برای پیشرفت خود استفاده کنیم. تلاش کردم این مفاهیم را به جنگ اخیر پیوند بزنم و امیدوارم آماری که ارائه کردم، مورد تحقیق قرار گیرد.
انتهای پیام
نظرات