پدیده فرونشست زمین در خراسان رضوی، به ویژه در شهرهایی مانند مشهد و نیشابور، به یکی از معضلات جدی تبدیل شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این استان با ۱۲هزار و ۹۵۹ کیلومتر مربع، بیشترین سطح درگیر با فرونشست در کشور را داراست به طوری که نرخ فرونشست در برخی مناطق به ۲۲ تا ۲۷ سانتیمتر در سال نیز می‌رسد که این رقم هشدار دهنده‌ای برای ساکنان و مسئولان محلی است.
خراسان رضوی با بیشترین وسعت فرونشست زمین در کشور
اولین آثار فرونشست زمین حدود ۶۰ سال پیش در رفسنجان کرمان گزارش شده و این پدیده به وضوح با کاهش آبخوان‌ها مرتبط است. بررسی نمودار کاهشی حجم مخازن آب‌های زیرزمینی نشان می‌دهد که این کاهش از اواسط دهه ۵۰ شمسی آغاز شده و در سال‌های ۷۲ و ۷۳، روند کاهش منابع آب زیرزمینی به طرز قابل توجهی تشدید شده و به تبع آن، فرونشست زمین نیز گسترش یافته است.
اگرچه گزارشی از لوله‌زایی در خراسان رضوی مستند نشده، اما افت آبخوان و کاهش منابع زیرزمینی از همان سال‌ها در این استان نیز مشاهده شده و پدیده فرونشست به دنبال آن شکل گرفته است. جالب است که در برخی مناطق، مانند مشهد، فرونشست دیرتر آغاز شده است. در گذشته، برخی مناطق با مشکل بالا بودن سطح آب زیرزمینی مواجه بودند، اما اکنون این وضعیت به طور معکوس شده و فرونشست زمین از شمال غربی مشهد به سمت مرکز شهر در حال پیشروی است. این تغییرات به دلیل افزایش جمعیت، سطح زیر کشت، کاهش نزولات جوی و استقرار مکان‌های آب رخ داده و به مصرف بی‌رویه منابع آبی زیرزمینی منجر شده است.
علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، در همین خصوص به ایسنا گفت: فرونشست زمین یک پدیده طبیعی نیست، بلکه یک مخاطره انسان‌ساخت است. دخالت بشر در کاهش نزولات جوی، کاهش منابع آب و افزایش مصرف موجب بروز این مشکل شده و به همین دلیل این پدیده قابل کنترل است.
وی با بیان اینکه نمونه موفقی از این کنترل در دشت توکیو ژاپن مشاهده می‌شود، تصریح کرد: در گذشته، این منطقه با پدیده فرونشست به میزان ۱۲ سانتیمتر در سال مواجه بود، اما با اقدامات مدیریتی و وضع مقررات سخت‌گیرانه در برداشت آب، نوع آبیاری و مکان‌یابی واحدهای صنعتی، این پدیده در سال ۲۰۰۳ به‌طور کامل متوقف شد.
بیت‌اللهی در خصوص عوامل مؤثر در پدیده فرونشست زمین گفت: عامل اصلی فرونشست، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی است و با کاهش منابع آب زیرزمینی به دلیل برداشت بی‌رویه، این پدیده به شدت در حال گسترش است.
وی با بیان اینکه فرونشست زمین در تمامی استان‌های کشور به جز استان گیلان مشاهده شده است، اظهار کرد: ایران در زمینه فرونشست زمین یکی از سه کشور اول دنیا به شمار می‌آید و از نظر نرخ فرونشست، با سرعتی بالای ۱۰ سانتیمتر در سال، در صدر کشورهای جهان قرار دارد.
رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، خاطرنشان کرد: فرونشست زمین به یک پدیده روزمره تبدیل شده و هر لحظه در حال گسترش است. این در حالی است که فرونشست زمین با پدیده‌های طبیعی دیگر مانند زلزله تفاوت دارد، زیرا زلزله پس از وقوع یک‌بار، مدتی متوقف می‌شود، در حالی که فرونشست به طور مداوم در حال افزایش است.
بیت‌اللهی همچنین به اهمیت مدیریت منابع آب زیرزمینی و نیاز به برنامه‌ریزی دقیق در این زمینه اشاره کرد و گفت: بی‌توجهی به منابع آب و عدم توجه به احیای سفره‌های زیرزمینی می‌تواند عواقب وخیمی به همراه داشته باشد.
وی در ادامه به تشریح وضعیت نگران‌کننده فرونشست زمین در ایران، به ویژه در خراسان رضوی پرداخت و افزود: فرونشست زمین به عنوان یک بیماری خزنده در درون زمین در حال توسعه است و به طور مداوم وسعت بیشتری را در بر می‌گیرد.این پدیده بیشتر در مناطقی مشاهده می‌شود که سکونتگاه‌های جمعیتی متمرکز وجود دارد. نیاز آب انسان‌ها به کشت و زرع، برداشت‌های بی‌رویه، آب شرب و آب صنعت، فشار زیادی به آبخوان‌ها و منابع آب زیرزمینی وارد می‌کند و در نتیجه، فرونشست زمین در همان نواحی رخ می‌دهد.
رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به وضعیت نگران کننده خراسان رضوی، بیان کرد: این استان در مقایسه با سایر مناطق کشور، وضعیت بدتری دارد به طوری که پهنه فرونشستی خراسان رضوی از نظر وسعت، پنج برابر بیشتر از استان دوم کشور، یعنی فارس است.
بیت‌اللهی تصریح کرد: خراسان رضوی با بیشترین وسعت فرونشست زمین در کشور، با یک واقعیت تلخ روبه‌رو است. بر اساس تحقیقات جدید، مساحت تقریبی فرونشست در این استان حدود ۲۰ هزار کیلومتر مربع برآورد می‌شود؛ یعنی زمینی به طول ۲۰۰ کیلومتر و عرض ۱۰۰ کیلومتر که واقعاً وسعت هراس‌انگیزی است.
وی در ادامه به شناسایی ۴۸ پهنه فرونشستی در این استان اشاره و اظهار کرد: نقشه‌های فرونشست نشان دهنده تفاوت‌های معناداری با سایر نقاط کشور است و این وضعیت می‌تواند تهدیدات جدی برای شهرها و ساکنان آن‌ها به همراه داشته باشد.
طبق آمارها، از ۷۳ شهر موجود در خراسان رضوی، ۳۵ شهر، از جمله شهر مشهد، در مناطق فرونشست زمین قرار دارند؛ این شهرها شامل جمعیت‌های کوچک و بزرگ هستند، از جمله مشهد، چناران، تربت‌جام، فریمان، رباط سنگ، تربت‌حیدریه، دولت‌آباد، فیض‌آباد، صالح‌آباد، نیشابور، کاشمر، بردسکن، شهرآباد، جنوب سبزوار، روداب، داورزن، نقاب، سلطان‌آباد و شمال مشهد؛ همچنین، شهرهای دیگر مانند نوخندان، چاپشلو و درگز نیز هرچند در وسعت کمتر اما با فرونشست زمین مواجه هستند.
رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی همچنین به تأثیرات منفی فرونشست بر اراضی حاصلخیز این استان اشاره و بیان کرد: تمامی اراضی قابل کشت در خراسان رضوی به جز نواحی کوهستانی و مناطق کویری، تحت تأثیر این پدیده قرار دارند؛ البته شدت فرونشست در برخی مناطق کمتر و در مناطق دیگر، مانند شمال غربی مشهد، نیشابور و کاشمر به مراتب بیشتر است و در برخی موارد به ۲۲ سانتیمتر در سال می‌رسد.
بیت‌اللهی با هشدار نسبت به عواقب ناشی از فرونشست زمین، بر لزوم توجه جدی به مدیریت منابع آب و اتخاذ تدابیر لازم برای جلوگیری از گسترش این پدیده تأکید کرد و گفت: اگر این روند ادامه یابد، با خطرات جدی برای زیرساخت‌ها، ساختمان‌ها و حتی زندگی روزمره مردم مواجه خواهیم شد.
وی همچنین در خصوص عواقب جدی این بحران بر منابع آب و کشاورزی در خراسان رضوی خاطرنشان کرد: طی ۲۰ سال گذشته نزدیک به ۴ متر زمین در مقیاس بزرگ پایین رفته است و ایستگاه‌های جی‌پی‌اس نیز این کاهش سطح را تأیید می‌کنند.
بیت‌اللهی توضیح داد: این پائین رفتن زمین اولین ضربه و زیانی که به همراه دارد، به لایه‌های آبدار است؛ این لایه‌های متخلخل آبدار در اثر فرونشست زمین متراکم می‌شوند و خلل و فرج آن‌ها بسته می‌شود که منجر به مسدود شدن انتقال آب در لایه‌های زمین خواهد شد؛ این لایه که باعث آبادانی زمین و ذخیره آب برای نسل‌های آینده است، در نتیجه فرونشست به حالتی شبیه به لایه سیمانی درمی‌آید و حتی در سال‌های آینده که ممکن است بارندگی و برف به شدت افزایش یابد، دیگر احیاء نخواهد شد.
وی با تأکید بر اهمیت این معضل برای کشاورزی منطقه، اظهار کرد: نظر ما بر توقف کشاورزی نیست، بلکه باید روش‌های آبیاری نوین زیرسطحی را اجرا کنیم که پرت آب صفر باشد. همچنین، نوع محصولاتی که کشت می‌شود باید به گونه‌ای انتخاب شود که هم راندمان بالایی داشته باشد و هم منابع آن بیشتر از محصولات کنونی باشد.
بیت‌اللهی بر لزوم مدیریت دلسوزانه و حساس به پدیده فرونشست تأکید کرد و گفت: این به معنای توقف همه چیز نیست. برعکس، تجربیات کشورهای دیگر نشان می‌دهد که حتی وضعیت کشاورزی می‌تواند بهبود یابد؛ به عنوان مثال در حال حاضر، ۳۰ درصد از محصولات کشاورزی ما به دلیل پرت آب هدر می‌رود.
رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، با اشاره به وضعیت نگران‌کننده کشاورزی در خراسان رضوی، تأکید کرد: اگر روند کنونی ادامه یابد، کشاورزی در این استان طی ۵ سال آینده با چالش‌های جدی مواجه خواهد شد.
وی افزود: با پایین رفتن سطح آب، لایه‌های زیرزمینی املاح بیشتری را به خود جذب می‌کنند و پمپاژ آب از قسمت‌های عمیق، در واقع آب شور را به سطح زمین می‌آورد که کیفیت محصولات کشاورزی را تهدید می‌کند.
بیت‌اللهی بیان کرد: اگرچه می‌توان این وضعیت را مدیریت کرد و امکان‌پذیر است، اما بی‌توجهی به این موضوع می‌تواند عواقب جدی به دنبال داشته باشد. این پدیده مانند زلزله حالت ضربه‌ای ندارد و کمتر کسی متوجه آن می‌شود؛ بنابراین تا زمانی که عوارض مشهود نشود، همچنان در غفلت خواهیم بود.
خراسان رضوی دارای بالاترین نرخ بدهکاری اکولوژیکی و ناترازی آب در ایران
در ایران، از مزیتی به نام آبرفت‌های درشت دانه برخوردار هستیم که شامل مجموعه‌ای از سنگ‌های کوچک و بزرگ و قلوه‌سنگ‌ها هستند؛ این سنگ‌ها هنگامی که کنار هم قرار می‌گیرند، فضایی خالی بین خود ایجاد می‌کنند. و در زمان بارندگی، آب در این فضاها جمع می‌شود.
متأسفانه بسیاری از مردم فکر می‌کنند که سفره‌های آب زیرزمینی و آبخوان‌ها مشابه غار علی‌صدر هستند که در زیر دریاچه‌ها وجود دارند؛ اما واقعیت این است که سفره‌های آب زیرزمینی در داخل همین خلل و فرج‌ها جمع می‌شوند و زمانی که در دشتی میزان برداشت آب بیشتر از میزان تغذیه باشد، تمامی آب‌ها برداشت می‌شوند و سنگ‌ها به یکدیگر چسبیده و به دلیل فشار زمین حالت سیمانی پیدا می‌کنند؛ در این حالت، حتی اگر میزان تغذیه و برداشت برابر شود، دیگر سفره آب زیرزمینی قادر به ذخیره آب نخواهد بود و بارندگی نیز به صورت سیل‌های ویرانگر در سطح زمین خواهد بود.
محمد درویش پژوهشگر و کنشگر حوزه محیط‌زیست، در گفت و گو با ایسنا با توضیح بیشتر در مورد فرونشست زمین گفت: این پدیده آخرین مرحله از بیابان‌زایی است و در خوشبینانه‌ترین برآوردها، بین ۵۰ تا ۷۰ هزار سال زمان لازم است تا دشتی که دچار این پدیده شده، دوباره تاب‌آوری خود را به دست آورد.
وی فرونشست زمین را یکی از پدیده‌های بسیار خطرناک توصیف کرد و افزود: دولت‌ها در تمام دنیا تلاش می‌کنند تا از وقوع فرونشست جلوگیری کنند، زیرا زمینی که دچار فرونشست می‌شود، به عنوان زمین سوخته شناخته می‌شود و حتی مدرن‌ترین و مردمی‌ترین حکومت‌ها نیز نمی‌توانند برای آن زمین کاری انجام دهند؛ به عبارت دیگر، دشت مرده است.
درویش، همچنین به وضعیت ناترازی آب در خراسان رضوی اشاره و بیان کرد: این استان بالاترین نرخ بدهکاری اکولوژیکی و ناترازی آب را در ایران دارد؛ متأسفانه، بر اساس آمارهای مدیریت آب ایران، نزدیک به یک پنجم کل ناترازی آب در کشور در خراسان رضوی اتفاق افتاده است؛ به گونه‌ای که بیش از ۳۳.۵ میلیارد مترمکعب از مجموع ۱۵۰ میلیارد مترمکعب ناترازی کشور مربوط به این استان است که رقم بسیار بالایی محسوب می‌شود.
وی با استناد به بررسی‌های دکتر امید، رئیس دانشگاه تهران، بیان کرد: ناترازی کل کشور ۲۵۰ میلیارد مترمکعب تخمین زده شده است و آقای کشاورز، قائم مقام سابق وزارت کشاورزی، این رقم واقعی را بیش از ۳۵۰ میلیارد مترمکعب اعلام کرده است.
این کارشناس محیط‌زیست خاطرنشان کرد: اگر رقم ۳۵۰ میلیارد مترمکعب را بپذیریم، به این معناست که میزان ناترازی در خراسان رضوی باید سه تا چهار برابر افزایش یابد که این موضوع ابعاد فاجعه را بسیار بیشتر می‌کند.
وی با اشاره به وضعیت نگران‌کننده فرونشست زمین در خراسان رضوی بیان کرد: بر اساس گزارش سازمان زمین‌شناسی، بین دشت مشهد تا سراوان، بدترین و پرشتاب‌ترین نرخ فرونشست زمین را در کل ایران تجربه می‌کنیم؛ وضعیت ناترازی آبخوان‌ها در خراسان رضوی از مرز بحران عبور کرده است.
درویش همچنین به مناطق خاصی از استان اشاره کرد و افزود: در خراسان رضوی، حدفاصل نیشابور تا مشهد و قوچان تا مشهد، دشت چناران بدترین وضعیت را از نظر فرونشست دارد؛ متأسفانه در دشت نیشابور شاهد شکافی به طول ۳۰ کیلومتر هستیم که به خط آهن رسیده است.
وی با تأکید بر اهمیت اسناد ملی، بیان کرد: یک سند کلی به نام سند ملی امنیت غذایی وجود دارد که بخش عمده‌ای از آن باید در خراسان رضوی اجرا شود، حاکمیت و دولت بر مبنای این سند ملی، آب را تنظیم کرده‌اند و بر اساس آن خراسان رضوی باید تا افق ۱۴۱۱ حداقل ۱۰ تا ۱۲ میلیارد مترمکعب مصرف آب را در بخش کشاورزی کاهش دهد.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه امیدوارم این برنامه محقق شود، اظهار کرد: بر اساس مطالعه کمیته ملی سازگاری با خشکسالی در وزارت کشور، پیش‌بینی می‌شود که حدود ۳۰ درصد آبخوان‌های ایران تا افق ۱۴۲۰ به طور کامل خشک خواهند شد که یک‌سوم این آبخوان‌ها در خراسان رضوی قرار دارند.
وی آبخوان‌ها را به عنوان مهم‌ترین شاخص امنیت غذایی دانست و افزود: با از دست دادن آبخوان‌ها، مردم چاره‌ای جز مهاجرت بین استانی نخواهند داشت.
درویش همچنین تصریح کرد: متأسفانه ما اولویت‌های دیگری را برای خود تعریف کرده‌ایم و به دلیل جنگ‌ها، سیاستمداران بر روی این موضوعات تمرکز نمی‌کنند؛ در حالی که بیش از سه دهه است که این هشدارها داده می‌شود.
وی با اشاره به مشکلات موجود در سیاست‌گذاری‌های کشور در زمینه منابع آبی تصریح کرد: تا زمانی که جرات قبول اشتباه در سیاست‌گذاری‌ها را نداشته باشیم، نمی‌توان انتظار رفع مشکلات را داشت. متأسفانه اطلاعات غلط به رئیس‌جمهور در خصوص وضعیت موجود و بحران‌هایی که برای منابع آبی داریم، داده می‌شود.
این فعال محیط‌زیست افزود: گرچه بارها رئیس‌جمهور اعلام کرده‌اند که نباید شاهد بارگذاری‌ها در برخی مناطق کشور باشیم، ولی اخیراً خط تولید جدید یک شرکت فولاد که آب مورد نیازش را از حوزه زاینده‌رود که به شدت بحرانی است، تأمین می‌کند، افتتاح شد. این نشان می‌دهد که برخی دارند اطلاعات غلط به رئیس‌جمهور می‌دهند.
درویش همچنین به افتتاح این سازه آب‌رسانی در حوزه آبریز زاینده‌رود اشاره و تصریح کرد: این اقدام خلاف دستور و فرمان اجرایی که داده شده، است. نابودی دشت‌ها و فرونشست فقط بنیاد اقتصادی کشور را برهم نمی‌زند، بلکه شالوده فرهنگی و تمدنی کشور را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد و این موضوع متوجه شورای عالی انقلاب فرهنگی است.
وی با تأکید بر اهمیت نظارت بر اجرای سند ملی امنیت غذایی، گفت: شورای عالی انقلاب فرهنگی کشور با گذشت ۲ سال از ابلاغ این سند باید مشخص کند که چه گزارشی داشته و کدام دستگاه‌ها و استان‌ها به وظایف خود عمل و کدام‌ها تعلل کرده‌اند.
این پژوهشگر و کنشگر حوزه محیط‌زیست، افزود: اگر مردم مطالبه نکنند، سرنوشت سند ملی امنیت غذایی به سرنوشت سند چشم‌انداز ۲۰ ساله کشور تبدیل می‌شود. امسال که سال پایانی این سند بود، باید کشور اول منطقه می‌شدیم، ولی این اتفاق نیفتاد.
تأثیرات فرونشست بر زیرساخت‌های استان
سیدمسعود یاوری، مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی، هم در گزارشی اعلام کرد که استان خراسان رضوی با ۱۲ هزار و ۹۵۹ کیلومتر مربع، بیشترین سطح درگیر با پدیده فرونشست در کشور را دارد.
وی افزود: نرخ فرونشست در سطح استان متفاوت است و در برخی مناطق به طور قابل توجهی بیشتر از دیگر مناطق است. به عنوان مثال، در منطقه خواف و رشتخوار، نرخ فرونشست به ۱۲ سانتیمتر می‌رسد، در حالی که این میزان در مشهد بین ۲۲ تا ۲۷ سانتیمتر و در دشت نیشابور به ۲۷ سانتیمتر افزایش می‌یابد.
یاوری همچنین به تأثیرات فرونشست بر زیرساخت‌های استان اشاره کرد و گفت: میزان تأثیر این پدیده در بزرگراه‌های استان به ۱۵۷ کیلومتر، در جاده‌های آسفالته به ۲۱۵۸ کیلومتر، در مسیرهای ریلی به ۲۴۷ کیلومتر، در خطوط تلفن به ۱۲۵ کیلومتر، در قنوات به ۳۰۷۹ کیلومتر، نیروگاه‌ها به ۲ واحد و در بناها و محوطه‌های تاریخی و باستانی به ۲۸ سایت می‌رسد. همچنین، پنج واحد آتش‌نشانی نیز تحت تأثیر این پدیده قرار گرفته‌اند.
وی خاطرنشان کرد: لذا بیشترین زیرساخت‌های آسیب‌پذیر در سطح استان مربوط به این بخش‌ها است. با این حال، سایر زیرساخت‌های استان از جمله مراکز آموزشی، مراکز درمانی، پایانه‌های حمل و نقل، استادیوم‌های ورزشی، مراکز اداری، جایگاه‌های سوخت، تصفیه‌خانه‌ها و تأسیسات آبی، فرودگاه‌ها و خطوط انتقال نیرو و انرژی، طبق گزارش مطالعاتی در معرض آسیب نیستند. همچنین، میزان آسیب‌های وارده تاکنون محدود بوده است.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی، در ادامه درباره پدیده فرونشست در استان، به عدم وارد آمدن خسارت به ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها اشاره کرد و گفت: طبیعتاً تاکنون خسارتی نیز پرداخت نشده است. با این حال، در صورت وارد آمدن خسارت، صندوق بیمه جامع حوادث ساختمان کشور پس از طی مراحل مربوطه شامل ثبت خسارات و ارزیابی‌های لازم، خسارات قابل پرداخت خواهد بود.
وی همچنین به طرح بیمه فرونشست اشاره کرد و افزود: در صورت اجرایی شدن این طرح، با توجه به نقش بسیار مهمی که بیمه‌ها در انتقال ریسک ناشی از حوادث و بلایا دارند، می‌تواند گام بسیار مؤثری باشد؛ اما راهکار اصلی در کنترل روند فرونشست در استان، موضوع کنترل برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی است که باید به طور جدی مدنظر قرار گیرد و در اسرع وقت و بدون فوت وقت مورد پیگیری واقع شود.
یاوری، با بیان دلایل اصلی تسریع در روند فرونشست در استان، گفت: برداشت بی‌رویه از سفره‌های آبی زیرزمینی، مهم‌ترین عامل این پدیده است؛ به گونه‌ای که سال‌هاست به‌طور سالیانه بیش از ۱۰۰۰ میلیون مترمکعب بیشتر از ظرفیت منابع آب زیرزمینی دشت‌های استان برداشت می‌کنیم.
وی با اشاره به وضعیت سایر کشورها، خاطرنشان کرد: در حالی که در سایر کشورها میزان برداشت از منابع آب تجدیدپذیر به ۴۰ درصد محدود می‌شود، در استان ما نه تنها ۱۰۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر برداشت می‌شود، بلکه سالیانه بیش از ۱۰۰۰ میلیون مترمکعب نیز فراتر از ظرفیت منابع آب زیرزمینی برداشت می‌شود.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی، همچنین در خصوص مهم‌ترین اقدامات لازم برای کنترل پدیده فرونشست خاطرنشان کرد: بهبود نظام حکمرانی و مدیریت یکپارچه بر منابع آب، به ویژه منابع آبی زیرزمینی، ضروری است. این اقدامات شامل پر و مصلوب المنفعه کردن چاه‌های غیرمجاز، تعیین تکلیف قنوات بلا صاحب، تهیه نقشه پهنه‌بندی خطر فرونشست، اجرای طرح‌های آبخیزداری، راه‌اندازی شبکه پایش فرونشست، نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه‌های آب، جلوگیری از کشت محصولات آب‌بر، تغییر الگوی کشت و تغذیه مصنوعی است.
وی در ادامه در خصوص طرح جامع سازگاری کم‌آبی استان بیان کرد: این طرح در سنوات گذشته بر مبنای رسیدن به تعادل پایدار در منابع و مصارف تا سال ۱۴۱۰ تهیه شده است؛ بر اساس این طرح، سهم هر یک از بخش‌ها در خصوص کاهش برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی با پروژه‌های مشخص تعیین و به دستگاه‌های ذیربط ابلاغ شده است.
وی با ابراز نگرانی از روند کند پیشرفت این برنامه افزود: متأسفانه، روند پیشرفت این طرح بسیار کند بوده و این در حالی است که تنها راهکار مهم برای جلوگیری از گسترش فرونشست در دشت‌های استان، اجرایی شدن همین طرح (سند) است.
تأثیر خالی شدن سفره‌های زیرزمینی بر فرونشست زمین
فرونشست زمین در خراسان رضوی به وضوح نشان دهنده یک بحران جدی است که نیازمند توجه فوری و جامع است. اگر ما به‌موقع اقدام نکنیم، ممکن است در آینده‌ای نزدیک با عواقب ناگواری مواجه شویم که جبران آن بسیار دشوار خواهد بود. این سکوت باید بشکند و همه ما باید به مسئولیت خود در حفاظت از منابع آبی و زمین‌هایمان آگاه باشیم.
میثم مجیدی، کارشناس حوزه آب در خراسان رضوی در گفت و گو با ایسنا، با بیان اینکه خالی شدن سفره‌های زیرزمینی تأثیر بسزایی در پدیده فرونشست زمین دارد، اظهار کرد: متأسفانه ما بیش از پتانسیل منابع ارزشمند سفره‌های زیرزمینی که طی هزاران سال شکل گرفته‌اند، برداشت کرده‌ایم.
وی افزود: هر بار که میزان برداشت از سفره‌های زیرزمینی افزایش پیدا می‌کند، این منابع بیشتر خالی می‌شوند. آب‌های زیرزمینی در لابه‌لای منافذ خاک ذخیره می‌شوند و زمانی که برداشت می‌کنیم، جای آب خالی شده و تحت فشارهای زمین، نشست ایجاد می‌شود.
مجیدی همچنین به این نکته اشاره کرد که فرونشست زمین یکی از تبعات ناشی از برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی است؛ تمام دنیا این پدیده را تجربه کرده‌اند و فرونشست مختص ایران نیست.
گرچه برخی از کشورها که توسعه یافتگی را تجربه نکرده بودند، فکر می‌کردند با حراج کردن منابع آبی می‌توانند به توسعه یافتگی دست یابند اما اکنون همان کشورها نیز با پدیده فرونشست مواجه شده‌اند، البته برخی از آن‌ها راهکارهایی پیدا کرده و به منابع آبی خود کمتر فشار آورده‌اند اما ما هنوز درک و باور درستی از این موضوع نداریم و همچنان به روال گذشته ادامه می‌دهیم.
این کارشناس حوزه آب، در ادامه با اشاره به چالش‌های ناشی از توسعه نامتوازن و حراج منابع آبی در کشور، تنها راهکار مؤثر را مدیریت و کنترل برداشت منابع آبی دانست و تصریح کرد: باید به هر روش ممکن، برداشت از منابع موجود را کاهش دهیم.
وی همچنین به توسعه نامتوازن کشاورزی، صنعت و شهرها اشاره کرد و گفت: ما به گونه‌ای این بخش‌ها را توسعه داده‌ایم که با ظرفیت‌های سرزمینی هر منطقه متناسب نیست به همین دلیل، تقاضاها را ایجاد کرده‌ایم و کاهش این تقاضاها به راحتی امکان‌پذیر نیست.
مجیدی خاطرنشان کرد: کاهش برداشت‌ها نیاز به مشارکت، اراده و عزم مشترک دارد که باید ایجاد شود؛ توسعه‌های نامتوازن موجب شده که امروز با بحران منابع آبی مواجه باشیم.
وی با ابراز نگرانی از حراج منابع آبی در کشور گفت: متأسفانه این رویه همچنان ادامه دارد و باید برای جلوگیری از بحران‌های بیشتر، اقدامات جدی و مؤثری انجام شود.
این کارشناس حوزه آب، همچنین به وضعیت ناترازی آب در خراسان رضوی اشاره و اظهار کرد: به جز دو دشت در نواحی شمالی و شمال غربی استان، باقی شهرهای استان با مشکل ناترازی آب مواجه هستند. هر منطقه با شدت خاصی از ناترازی روبه‌رو است و همه این مناطق از مرز پایداری عبور کرده و منابع آبی‌شان ناپایدار و ناتراز است.
وی با اشاره به ناکارآمدی سیستم‌های کشاورزی و صنعتی تصریح کرد: هنوز کشاورزی و صنعت به بهره‌وری بالایی نرسیده‌اند که بتوانیم بگوییم به میزان آبی که مصرف می‌کنیم، چه مقدار ارزش ایجاد می‌کنیم.
مجیدی تأکید کرد: فلات مرکزی و شرق ایران به شدت از این وضعیت ناترازی رنج می‌برد و نیاز است طرح‌های جدیدی ارائه شود که تمامی آن‌ها آب محور باشند.
وی با بیان اینکه می‌توان وضعیت بیمارگونه آب را بهبود بخشید، در خصوص آینده استان با توجه به شرایط موجود گفت: شرایط مشخص است و نیاز به پیش‌بینی ندارد؛ تداوم این وضعیت موجب فرونشست و از بین رفتن بسیاری از زیرساخت‌ها خواهد شد.
این کارشناس حوزه آب، تأکید کرد: زندگی و آب به شدت با یکدیگر گره خورده‌اند و سفره‌های آب زیرزمینی تا حدی می‌توانند نیازها را تأمین کنند، اما در مجموع یک افق بسیار ترسناک را برای این استان ترسیم می‌کنیم.
وی به انتقاد از شکل‌گیری شهرهای فربه پرداخت و افزود: ما به‌طور فزاینده‌ای مصرف‌گرا شده‌ایم و مراکز شهری که تا حدی از منابع آب برخوردار هستند، به مقصد مهاجرت افرادی تبدیل شده‌اند که از مناطق کم‌آب می‌آیند.
مجیدی با بیان اینکه جمعیت شهرها به جای افزایش بر اساس پتانسیل‌های محلی، از طریق مهاجرت در حال افزایش است، بیان کرد: تأمین نیازهای این جمعیت و به‌ویژه تأمین آب، کار بسیار دشواری خواهد بود و به زودی با بحران‌های جدی مواجه خواهیم شد.
وی در خصوص آسیب‌های اجتماعی ناشی از مهاجرت اظهار کرد: همان‌قدر که کمیت منابع کاهش می‌یابد، کیفیت آن‌ها نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد. در برخی مناطق با شوری آب و خاک مواجه هستیم و عملاً تنوع تولید از بین می‌رود.
این پژوهشگر حوزه آب، با اشاره به اینکه فرصت‌ها را به شدت از دست داده‌ایم، خاطرنشان کرد: شاید بتوانیم از وضعیت کنونی بدتر نشویم، اما نیازمند اقداماتی جدی و فوری برای مدیریت منابع آبی و بهبود شرایط هستیم.
پدیده فرونشست زمین در خراسان رضوی به عنوان یک بحران جدی و فزاینده، ناشی از برداشت بی‌رویه از سفره‌های آبی زیرزمینی است؛ این پدیده نه تنها تهدیدی برای زیرساخت‌ها و محیط‌زیست به شمار می‌آید، بلکه به شدت بر زندگی روزمره مردم و امنیت غذایی استان تأثیر می‌گذارد.
با توجه به افزایش جمعیت و نیاز به منابع آبی، اگر اقدامات فوری و مؤثری برای مدیریت منابع آب و کنترل برداشت‌ها صورت نگیرد، پیامدهای ناگواری در انتظار استان خواهد بود؛ بنابراین، ضروری است که برنامه‌ریزی‌های دقیق و اجرایی برای حفظ و بهبود وضعیت منابع آبی انجام شود تا از گسترش این بحران و عواقب آن جلوگیری شود. تنها با همکاری و عزم جدی تمامی نهادها و جامعه می‌توان به سمت آینده‌ای پایدار و امن گام برداشت.
انتهای پیام
نظرات