اسماعیل کهرم در گفت‌وگو با ایسنا به تحلیل وضعیت نگران‌کننده فرونشست زمین و تأثیرات آن پرداخت و اظهار کرد: این پدیده در مناطقی چون بندرعباس و همدان به رکوردهای هشداردهنده‌ای رسیده که پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی گسترده‌ای را به دنبال دارد. در همدان، به‌خصوص در منطقه‌ای که پایگاه هوایی به نام کبودرآهنگ وجود دارد، فرونشست به قدری شدید است که بازدیدکنندگان خارجی برای مشاهده این پدیده به آنجا می‌آیند. 

وی افزود: نزولات آسمانی مانند باران، برف، تگرگ و کولاک به دلیل جاذبه زمین به سمت زمین می‌افتند و در مسیر خود به سمت مرکز زمین حرکت می‌کنند. این آب‌ها ممکن است تا دو یا سه کیلومتر به عمق زمین نفوذ کنند و در نهایت به یک لایه غیرقابل نفوذ برسند. این لایه می‌تواند به شکل یک تخت سنگ بزرگ باشد که در آنجا آب جمع می‌شود. به این پدیده، سفره آب زیرزمینی گفته می‌شود. 

مشاور سابق رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با تاکید بر اینکه سفره‌های آب زیرزمینی در ایران به‌طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرند، به‌ویژه برای کشاورزی و دامپروری، تصریح کرد: در حال حاضر، حدود ۷۰۰ هزار چاه در سراسر کشور وجود دارد که آب آن‌ها برای کشاورزی استفاده می‌شود اما مشکل زمانی آغاز می‌شود که ما به‌طور مفرط از این منابع آب برداشت می‌کنیم. این برداشت‌های بی‌رویه به این معناست که ما به‌طور مداوم آب را از سفره‌های زیرزمینی خارج می‌کنیم. این آب به تدریج بین ذرات خاک باقی می‌ماند و در نهایت به سمت پایین حرکت می‌کند. به‌عنوان مثال، اگر آب بخواهد دو کیلومتر به سمت پایین برود تا به سفره آب زیرزمینی برسد، در این مسیر مقداری از آب بین ذرات خاک باقی می‌ماند.

وی ادامه داد: با ادامه این روند، ما به‌قدری از سفره‌های آب زیرزمینی برداشت می‌کنیم که در نهایت آب آن‌ها تمام می‌شود. این وضعیت نه تنها به فرونشست زمین منجر می‌شود، بلکه می‌تواند تأثیرات جدی بر کشاورزی و تأمین آب در آینده داشته باشد. بنابراین، مدیریت صحیح منابع آب و جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی امری ضروری است.

کهرم به ایجاد پدیده‌ای خطرناک‌تر به نام فروچاله‌ها بعد از فرونشست زمین اشاره و اظهار کرد: زمانی که سفره آب زیرزمینی به طور کامل خالی می‌شود، آب موجود بین ذرات خاک به تدریج به سمت پایین حرکت می‌کند. این آب که در حال حاضر بین ذرات خاک وجود دارد، به آرامی قطره قطره به عمق زمین می‌رود و در نتیجه خاک از آب تهی می‌شود. این فرآیند باعث می‌شود که خاک به تدریج فرو برود و به این پدیده فرونشست گفته می‌شود.

وی افزود: در ابتدا، ترک‌های کوچکی در سطح خاک ایجاد می‌شوند و با ادامه این روند، خشکی و کمبود آب باعث می‌شود که خاک به سمت پایین فرو برود. این فرونشست می‌تواند به شکل‌های مختلفی خود را نشان دهد و در صورتی که شدت آن افزایش یابد، پدیده‌ای به نام فروچاله به وجود می‌آید. فروچاله‌ها به طور ناگهانی و با سر و صدای زیاد در یک منطقه خاص ایجاد می‌شوند. به عنوان مثال، ممکن است یک منطقه به طول ۱۰ متر، عرض پنج متر و عمق سه متر به یک‌باره فرو برود. اگر این منطقه زیر یک ساختمان، کارخانه، باغ یا مدرسه باشد، آن‌ها نیز به همراه خاک فرو می‌روند. 

کهرم ادامه داد: در یکی از سفرهای علمی به بندرعباس، صدای وحشتناکی شنیدیم و متوجه شدیم که یک منطقه به ابعاد ذکر شده به طور ناگهانی فرو ریخته است. در این حادثه، یک شتر که در اطراف بوده، پایش شکسته و فریاد می‌زد. این دو پدیده، یعنی فرونشست و فروچاله، می‌توانند تأثیرات جدی بر زیرساخت‌ها و زندگی روزمره مردم داشته باشند. به طور کلی، فرونشست و فروچاله‌ها نشان‌دهنده مشکلات جدی در مدیریت منابع آب و تأثیرات آن بر محیط زیست و زندگی انسان‌ها هستند. این پدیده‌ها نیاز به توجه و مدیریت دقیق دارند تا از بروز خسارات بیشتر جلوگیری شود.

دشت‌های ایران زیر آوار فرونشست

این فعال محیط زیست به تحلیل پدیده فرونشست و تأثیرات آن در دشت‌های وسیع پرداخت و گفت: در دشت‌های وسیع ایران، مانند نیشابور و سبزوار، مردم به شوخی می‌گویند که «چاه‌های ما قد کشیده‌اند»، که به معنای افزایش عمق چاه‌ها و کاهش سطح آب زیرزمینی است. این شوخی در واقع نشان‌دهنده واقعیتی تلخ است که در این مناطق به وقوع پیوسته است. ایران دارای حدود ۶۵۰ دشت است و برخی از این دشت‌ها به دلیل برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی دچار فرونشست شده‌اند.

کهرم خاطرنشان کرد: در این مناطق، اگر فرونشست به صورت متمرکز در یک نقطه خاص اتفاق بیفتد، می‌تواند به شکل فروچاله نمایان شود. به عنوان مثال، اگر در یک منطقه به ابعاد ۱۰ متر طول، پنج متر عرض و سه متر عمق، فرونشست رخ دهد، این پدیده می‌تواند به طور ناگهانی و با سر و صدای زیاد اتفاق بیفتد و هر چیزی که بر روی آن باشد، از جمله خانه‌ها، مدارس و کارخانه‌ها، به همراه خاک فرو برود و از بین برود.

این کارشناس در بررسی وضعیت فرونشست در نیشابور، اظهار کرد: فرونشست زمین بستگی به جنس دشت، نوع خاک، پستی و بلندی و ساختار خاک در عمق دارد. به‌طور دقیق نمی‌دانیم که زیر سطح زمین چه خبر است و چه ارتفاعات و پستی‌هایی وجود دارد. به همین دلیل، ممکن است فرونشست در یک دشت بیش از دشت دیگری باشد. نیشابور به‌طور کلی دارای خاکی است که در برابر فرونشست مقاومت کمتری دارد. به‌خصوص اگر خاک سست باشد، فرونشست به‌طور شدیدتری خود را نشان می‌دهد. در حالی که اگر جنس خاک زبر و محکم‌تر باشد، فرونشست کمتر بروز می‌کند. 

این کارشناس ادامه داد: متأسفانه در نیشابور، جنس خاک به‌گونه‌ای است که در برابر فرونشست مقاوم نیست و این موضوع می‌تواند خسارات زیادی به همراه داشته باشد. این خسارات شامل آسیب به منابع آب، کشاورزی و سایر فعالیت‌هایی است که در این منطقه انجام می‌شود. این پدیده نه تنها به زیرساخت‌ها آسیب می‌زند، بلکه می‌تواند تأثیرات جدی بر زندگی روزمره مردم و محیط زیست داشته باشد. بنابراین، مدیریت منابع آب و جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی در این دشت‌ها امری ضروری است تا از بروز خسارات بیشتر بر امنیت و سلامت جامعه جلوگیری شود.

راهکارهای نجات؛ از آبیاری مدرن تا مدیریت منابع آب

کهرم با تاکید بر اینکه در سال‌های اخیر، مسئله مصرف آب در کشاورزی به یکی از چالش‌های جدی در ایران تبدیل شده است، افزود: به‌ویژه درختانی مانند سیب که نیاز آبی بالایی دارند، در شرایط کمبود آب به شدت آسیب می‌بینند و میوه‌ها در میانه فصل می‌ریزند. در حال حاضر، برنج به‌عنوان یکی از محصولات آب‌بر در ایران، تنها در سه استان گیلان، مازندران و گلستان به‌خوبی کشت می‌شود اما در ۱۲ استان دیگر نیز برنج کاشته می‌شود که این موضوع باعث افزایش فشار بر منابع آبی می‌شود. برای مثال، استان فارس که به‌عنوان یک منطقه خشک شناخته می‌شود و همچنین اصفهان که در حاشیه کویر واقع شده، در حال کشت برنج هستند. این در حالی است که اگر کشت برنج به همان سه استان محصور شود، می‌توان به‌طور قابل توجهی از فرونشست زمین کاست.

وی ادامه داد: همچنین، کشت محصولاتی مانند هندوانه و خربزه که نیاز آبی بالایی دارند، در مناطقی مانند لنجان اصفهان، فشار بیشتری بر منابع آبی وارد می‌کند. به‌منظور کاهش مصرف آب و جلوگیری از فرونشست زمین، استفاده از روش‌های آبیاری مدرن مانند آبیاری قطره‌ای و بارانی ضروری است. این روش‌ها به‌ویژه در کشاورزی مدرن در کشورهای پیشرفته مانند آمریکا به‌کار می‌روند. در این کشور، مزارع به‌صورت دایره‌ای طراحی شده‌اند تا با استفاده از یک محور مرکزی، آب به‌طور یکنواخت و بهینه توزیع شود. این در حالی است که در ایران، زمین‌های کشاورزی معمولاً به‌صورت مربع و مستطیل هستند.

کهرم خاطرنشان کرد: با توجه به این مسائل، صرفه‌جویی در مصرف آب و استفاده از تکنولوژی‌های نوین آبیاری می‌تواند به کاهش فرونشست زمین و بهبود وضعیت کشاورزی کمک کند. در نهایت، مدیریت صحیح منابع آب و انتخاب محصولات مناسب با توجه به شرایط اقلیمی و خاکی هر منطقه، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

چشمه‌های خاموش؛ نقض اکوسیستم‌ها

مشاور سابق رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در بررسی تأثیر فرونشست زمین بر چشمه‌ها و منابع آب، اظهار کرد: فرونشست زمین یکی از معضلات جدی در مناطق مختلف ایران، به‌ویژه در استان فارس است. یکی از اثرات منفی این پدیده، کور شدن چشمه‌ها و کاهش منابع آب زیرزمینی است. به‌عنوان مثال، دریاچه پریشان که به ۳۰ چشمه متصل بود، به دلیل فرونشست زمین و کاهش سطح آب، با مشکلات جدی مواجه شده و بسیاری از این چشمه‌ها از بین رفته‌اند.

کهرم تاکید کرد: زمانی که فرونشست زمین رخ می‌دهد، فشار بر لایه‌های زیرین زمین افزایش می‌یابد و این امر می‌تواند منجر به مسدود شدن چشمه‌ها شود. به‌طور خاص، اگر چشمه‌ها در عمق‌های ۷ الی ۱۰ متری قرار داشته باشند، با مسدود شدن این لایه‌ها، دیگر آب از آن‌ها خارج نمی‌شود و به این ترتیب، منابع آب شیرین به‌طور قابل توجهی کاهش می‌یابد. این وضعیت نه‌تنها بر تأمین آب شرب و کشاورزی تأثیر می‌گذارد، بلکه می‌تواند به‌طور مستقیم بر اکوسیستم‌های محلی نیز آسیب برساند. از بین رفتن چشمه‌ها به معنای کاهش تنوع زیستی و تغییرات در الگوهای زندگی موجودات زنده در این مناطق است.

انتهای پیام