حسین حیدری، جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی، در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به نتایج یک پژوهش درباره آینده سالمندی در تهران گفت: این مطالعه در پاسخ به یکی از جدی‌ترین تحولات جمعیتی کشور، یعنی پدیده سالمندی، طراحی و در نهایت به تدوین سند راهبردی مواجهه شهرداری تهران با سالمندی منجر شد.

وی افزود: تهران در آستانه یک تغییر بزرگ جمعیتی قرار دارد و سهم سالمندان در ترکیب جمعیت رو به افزایش است. به همین دلیل، هدف اصلی ما شناسایی روندهای آینده، استخراج پیشران‌های مؤثر و ارائه چارچوبی راهبردی برای مدیریت شهری بود.

مراحل اجرای پژوهش

این عضو هیأت علمی توضیح داد: در گام نخست، وضعیت موجود سالمندی در تهران بررسی شد و سپس تجربه شهرهای مهم دنیا در مواجهه با سالمندی مطالعه شد. در ادامه، با استفاده از پیمایش و مصاحبه با سالمندان، میزان "سالمنددوستی" شهر تهران ارزیابی و بر پایه این داده‌ها پیشران‌های مؤثر استخراج شد.

به گفته وی، تحلیل تأثیر متقاطع این پیشران‌ها به ترسیم چشم‌اندازهای متفاوت آینده و تدوین سناریوهای محتمل برای تهران انجامید. ویژگی مهم این پروژه آن بود که از ترکیب روش‌های کیفی مانند مصاحبه‌های عمیق با خبرگان و روش‌های کمی مانند پیمایش و تحلیل داده‌های جمعیتی استفاده شد. به این ترتیب، خروجی پژوهش صرفاً نظری نبود، بلکه پشتوانه تجربی و میدانی داشت و می‌تواند مبنای سیاست‌گذاری عملی شهرداری و سایر نهادهای مرتبط قرار گیرد.

چالش‌های چندبعدی سالمندان در ایران

حیدری با تأکید بر نتایج تحقیق گفت: سالمندان در ایران با مجموعه‌ای از چالش‌های چندبعدی مواجه‌اند. نخست، بُعد اقتصادی است؛ بخش قابل توجهی از سالمندان از درآمد ناکافی رنج می‌برند، به‌ویژه آن‌هایی که فاقد حقوق بازنشستگی پایدار یا منابع حمایتی مطمئن هستند. دوم، بُعد سلامت است؛ هرچند خدمات پزشکی گسترش یافته، اما نظام کارآمد مراقبت‌های طولانی‌مدت و یکپارچه همچنان شکل نگرفته است. سوم، بُعد اجتماعی و فرهنگی است؛ تغییر ساختار خانواده، کاهش حمایت‌های سنتی و افزایش سبک زندگی فردگرایانه باعث شده بسیاری از سالمندان با انزوا، تنهایی و کاهش مشارکت اجتماعی روبه‌رو شوند.

خدمات سالمندی در ایران محدود به سلامت است

این جامعه‌شناس تصریح کرد: یکی از نتایج مهم تحقیق ما این است که بخش بزرگی از خدمات در حوزه سالمندی در ایران همچنان به خدمات پزشکی و سلامت محدود مانده است، در حالی که مسائل اجتماعی مانند تعلق اجتماعی، کیفیت روابط خانوادگی و فرصت‌های مشارکت فرهنگی بسیار کمرنگ‌اند.

وی ادامه داد: شهرداری تهران طی سال‌های اخیر گام‌هایی مثبت در این حوزه برداشته و برنامه‌هایی برای بهبود کیفیت زندگی سالمندان، ایجاد مراکز محله‌ای و توسعه فضاهای اجتماعی تدوین کرده است. اما واقعیت این است که این اقدامات هنوز پاسخگوی نیازهای متنوع و چندلایه سالمندان نیست و ما نیازمند برنامه‌هایی جامع‌تر و هماهنگ‌تر هستیم.

نقش فرهنگ عمومی در منزلت سالمندان

حیدری در بخش دیگری از سخنان خود تأکید کرد؛ فرهنگ عمومی جامعه نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. اگر پیری صرفاً به‌عنوان "مرحله‌ای از ضعف" یا "دوران سربار بودن" دیده شود، منزلت اجتماعی سالمندان آسیب می‌بیند و احساس بی‌فایدگی در آن‌ها تقویت خواهد شد.

تحول در نگرش فرهنگی شرط بهبود کیفیت زندگی سالمندان

حسین حیدری، جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی، با تأکید بر ضرورت تغییر نگرش‌های عمومی نسبت به سالمندی گفت: زمانی که ارزش‌های فرهنگی بر احترام، تعامل بین‌نسلی و استفاده از تجربه و دانش سالمندان استوار باشد، کیفیت زندگی آنان به‌طور چشمگیری بهبود می‌یابد. به همین دلیل، ما معتقدیم سیاست‌های شهری بدون تحول در نگرش‌های فرهنگی نمی‌توانند به تنهایی پاسخگوی نیازهای سالمندان باشند.

ظرفیت‌های شهرداری برای تبدیل‌شدن به شهرداری دوستدار سالمند

وی با اشاره به نقش شهرداری‌ها تصریح کرد: شهرداری‌ها یکی از بازیگران اصلی حوزه سالمندی هستند، زیرا به‌طور مستقیم با محیط زندگی مردم سروکار دارند. ارزیابی ما نشان داد شهرداری تهران ظرفیت‌های فراوانی برای تبدیل‌شدن به "شهرداری دوستدار سالمند" دارد، اما این ظرفیت‌ها هنوز بالفعل نشده است.

به گفته وی، شهرداری می‌تواند در حوزه‌های زیرساخت، حمل‌ونقل، فضاهای عمومی و حتی خدمات اجتماعی مستقیم نقش‌آفرینی کند. حیدری افزود: نمونه‌های موفقی در جهان وجود دارد. شهر منچستر در بریتانیا یا شارجه در امارات با پیوستن به شبکه جهانی شهرهای دوستدار سالمند (وابسته به سازمان جهانی بهداشت) توانسته‌اند سیاست‌های شهری خود را بازطراحی کنند. این الگوها نشان می‌دهد که با یک نگاه یکپارچه می‌توان کیفیت زندگی سالمندان را ارتقا داد.

لزوم سالمندپذیر کردن شهر تهران

این جامعه‌شناس تأکید کرد؛ مهم‌ترین اقدام، سالمندپذیر کردن شهر است؛ یعنی تهران باید نه‌تنها از نظر کالبدی و حمل‌ونقلی، بلکه از نظر اجتماعی و فرهنگی نیز بازطراحی شود تا سالمندان بتوانند به‌راحتی و با کیفیت بالا در آن زندگی کنند.

وی توضیح داد: در بعد فیزیکی، باید پیاده‌روها ایمن و بدون مانع باشند و مبلمان شهری مانند نیمکت، سایه‌بان و روشنایی مناسب برای استفاده سالمندان تعبیه شود. در حمل‌ونقل عمومی نیز ایجاد رمپ، آسانسور، صندلی‌های ویژه و ارائه کارت‌های حمل‌ونقل ارزان ضروری است. همچنین پارک‌ها و فضاهای عمومی باید دارای مسیرهای پیاده‌روی ایمن، تجهیزات ورزشی سبک و مکان‌های گردهمایی باشند تا علاوه بر ارتقای سلامت جسمی، امکان تعامل اجتماعی نیز فراهم شود.

مقابله با انزوای اجتماعی سالمندان

حیدری با بیان اینکه یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد تنهایی و انزوای اجتماعی یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های دوران سالمندی است، ادامه داد: بسیاری از سالمندان دچار حس فراموش‌شدگی هستند و این حس پیامدهای جدی روحی از جمله افسردگی و اضطراب را به دنبال دارد. بنابراین، اقدامات شهرداری باید به‌گونه‌ای طراحی شود که علاوه بر پاسخ‌گویی به نیازهای کالبدی، فرصت‌های واقعی برای مشارکت اجتماعی، تعامل بین‌نسلی و حضور معنادار سالمندان در جامعه فراهم گردد.

وی افزود: برنامه‌های شهری نباید صرفاً صوری یا نمادین باشند. سالمندان باید در فرآیند طراحی و اجرای برنامه‌ها مشارکت واقعی داشته باشند. جامعه سالمندان بسیار متنوع است و از نظر سلامت، درآمد، تحصیلات و سبک زندگی تفاوت‌های زیادی دارد. بنابراین شهرداری باید این تنوع را به رسمیت بشناسد و برای گروه‌های مختلف برنامه‌های متناسب طراحی کند.

مشارکت سالمندان، تقویت سرمایه اجتماعی

این عضو هیأت علمی تصریح کرد: اگر سالمندان احساس کنند که دیده می‌شوند، در تصمیم‌گیری‌ها نقشی دارند و برای نیازهایشان برنامه‌ریزی می‌شود، نه‌تنها کیفیت خدمات بهبود می‌یابد، بلکه حس ارزشمندی، سلامت روانی و سرمایه اجتماعی آنان نیز تقویت خواهد شد. به باور ما این مسیر تهران را به شهری دوستدار سالمند، به معنای واقعی، نزدیک می‌کند.

لزوم یکپارچه‌سازی خدمات سالمندی

حیدری با اشاره به تجربه کرونا گفت: این بحران نشان داد سالمندان در برابر حوادث بسیار آسیب‌پذیرند و پاسخ به نیازهای آن‌ها نیازمند یک نظام منسجم است. یکی از مهم‌ترین یافته‌های ما این بود که یکپارچه‌سازی خدمات در حوزه سالمندی حیاتی است.

وی افزود: امروز بخش‌های مختلفی از دولت، شهرداری، سازمان‌های بیمه‌گر و نهادهای اجتماعی در حوزه سالمندی فعال‌اند، اما هماهنگی کافی میان آن‌ها وجود ندارد. این پراکنده‌کاری نه تنها باعث موازی‌کاری می‌شود، بلکه منجر به اتلاف منابع و کاهش کارایی خدمات نیز خواهد شد.

شهرداری تهران به‌عنوان تسهیل‌گر و هماهنگ‌کننده

این جامعه‌شناس خاطرنشان کرد: برای رفع این مشکل، ما پیشنهاد کردیم شهرداری تهران نقش تسهیل‌گر و هماهنگ‌کننده را ایفا کند و سازوکاری برای همکاری سازمان‌های متولی ایجاد شود. این امر می‌تواند شامل ایجاد بانک اطلاعاتی یکپارچه از سالمندان، سامانه ارجاع بین‌سازمانی و طراحی مکانیزم‌های نظارت مشترک باشد.

وی در ادامه گفت: از سوی دیگر، توسعه خدمات مراقبت در منزل نیز اهمیت بالایی دارد تا سالمندان بتوانند در محیط آشنا و امن خود باقی بمانند و خدمات لازم را دریافت کنند.

لزوم تقویت هماهنگی نهادی در حوزه سالمندی

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی، با تأکید بر ضرورت همکاری نهادهای مسئول گفت: اگر هماهنگی میان نهادهای مسئول تقویت نشود، هرقدر هم برنامه‌های خوبی طراحی شوند، نتیجه نهایی برای سالمندان رضایت‌بخش نخواهد بود. اما با همکاری واقعی و پرهیز از پراکنده‌کاری می‌توان به مدلی رسید که هم منابع بهینه مصرف شوند و هم کیفیت مراقبت‌های حمایتی و تسکینی به‌طور چشمگیری ارتقا یابد.

وی افزود: همچنین باید برنامه‌های حمایتی اقتصادی ویژه سالمندان کم‌درآمد طراحی شود، چرا که بحران‌هایی مثل کرونا فشار مضاعفی بر آنان وارد می‌کند. آموزش نیروهای خدمات اجتماعی و توسعه همکاری با سازمان‌های مردم‌نهاد نیز از دیگر الزامات این حوزه است.

فناوری، فرصتی برای بهبود کیفیت زندگی سالمندان

این جامعه‌شناس با اشاره به ظرفیت‌های فناوری توضیح داد: امروز می‌توان با ابزارهای دیجیتال بسیاری از محدودیت‌های سالمندان را برطرف کرد؛ از دسترسی به خدمات درمانی گرفته تا رفع نیازهای روزمره و حتی کاهش احساس تنهایی.

به گفته وی، پلتفرم‌های محلی می‌توانند سالمندان را به مراکز بهداشتی، داروخانه‌ها و خدمات رفاهی متصل کنند. اپلیکیشن‌ها امکان سفارش دارو، هماهنگی حمل‌ونقل و حتی ارتباط تصویری با پزشک یا مشاور را فراهم می‌سازند. همچنین شبکه‌های تماس دیجیتال می‌توانند با ایجاد ارتباط اجتماعی، از انزوای روانی سالمندان بکاهند.

پیشنهاد طراحی اپلیکیشن همیار سالمند

حیدری خاطرنشان کرد: یکی از پیشنهادهای مشخص ما طراحی و راه‌اندازی اپلیکیشن "همیار سالمند" است. این اپلیکیشن باید به‌عنوان یک پلتفرم جامع عمل کند که خدمات مختلف سالمندان را در یک بستر واحد یکپارچه نماید؛ از خدمات بهداشتی و پزشکی گرفته تا خدمات اجتماعی، فرهنگی، حمل‌ونقل، مشاوره و حتی فعالیت‌های داوطلبانه و بین‌نسلی.

وی تأکید کرد: هدف این است که سالمندان و خانواده‌هایشان به جای سردرگمی میان نهادها و سامانه‌های مختلف، تنها از طریق یک درگاه دیجیتال بتوانند نیازهای متنوع خود را برطرف کنند.

ضرورت آموزش مهارت‌های دیجیتال برای سالمندان

این عضو هیأت علمی افزود: البته باید توجه داشت که همه سالمندان آشنایی یا توانایی استفاده از فناوری‌های نوین را ندارند. اینجاست که نقش شهرداری پررنگ می‌شود: از یک سو باید زیرساخت‌های ارتباطی و اینترنت ارزان و پایدار فراهم شود و از سوی دیگر آموزش‌های عملی و کارگاه‌های مهارت دیجیتال ویژه سالمندان و خانواده‌های آنان برگزار گردد.

وی ادامه داد: شهرداری می‌تواند با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها نسخه‌های ساده‌تر و کاربرپسندتر این ابزارها را طراحی کند تا استفاده از آن‌ها برای سالمندان با هر سطحی از سواد دیجیتال امکان‌پذیر باشد. اگر چنین راهکاری اجرا شود، نه تنها کارآمدی خدمات شهری افزایش می‌یابد، بلکه احساس ارزشمندی، استقلال و مشارکت اجتماعی سالمندان نیز تقویت خواهد شد.

چالش اقتصادی؛ معضل جدی سالمندان تهرانی

حیدری با اشاره به مشکلات اقتصادی سالمندان اظهار کرد: مسئله اقتصادی در حوزه سالمندی یکی از جدی‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین چالش‌هاست و در آینده بغرنج‌تر هم خواهد شد. مهم‌ترین مشکل این است که حقوق‌های بازنشستگی پاسخگوی هزینه‌های واقعی زندگی در شهری مثل تهران نیست. بسیاری از سالمندان برای تأمین معاش روزمره خود دچار مشکل‌اند و عملاً با کسری درآمد مواجه هستند.

وی ادامه داد: مشکل بزرگ بعدی، هزینه‌های درمانی است. بخش قابل‌توجهی از درآمد سالمندان صرف پرداخت هزینه‌های بهداشتی و درمانی می‌شود، به‌گونه‌ای که برای سایر نیازهای اساسی مانند مسکن، تغذیه مناسب و تفریح، منابع چندانی باقی نمی‌ماند.

کاهش نقش خانواده در حمایت از سالمندان

به گفته این جامعه‌شناس، در نسل فعلی سالمندان، بخش زیادی از نیازهای اقتصادی از طریق پس‌اندازهای شخصی یا کمک‌های خانوادگی تأمین می‌شود، اما این الگو در آینده به‌شدت آسیب‌پذیر خواهد بود. با کاهش بعد خانوار، تغییر سبک زندگی و تداوم رکود اقتصادی دیگر نمی‌توان به همان اندازه روی حمایت خانوادگی حساب کرد و این موضوع می‌تواند در سال‌های آینده به بحرانی اجتماعی تبدیل شود.

راهکارهای شهرداری برای کاهش فشار اقتصادی

حیدری در ادامه گفت: نقش شهرداری در این شرایط اهمیت ویژه‌ای دارد. شهرداری می‌تواند با اتخاذ سیاست‌های محلی و محله‌محور فشارهای اقتصادی سالمندان را کاهش دهد. در این راستا، طراحی برنامه‌های اشتغال پاره‌وقت متناسب با توانایی سالمندان فرصتی برای مشارکت اقتصادی آنان ایجاد می‌کند. همچنین ایجاد یا حمایت از مسکن مقرون‌به‌صرفه ویژه سالمندان در سطح محلات، می‌تواند امنیت و آسایش بیشتری برای این قشر تضمین کند.

وی افزود: ارائه یارانه برای خدمات شهری همچون حمل‌ونقل عمومی و برنامه‌های تفریحی سالمندمحور نیز به بهبود کیفیت زندگی آنان کمک خواهد کرد.

سالمندی یک مسئله ملی است و نیازمند نقشه راه فرابخشی

حیدری با تأکید بر اینکه هدفمند ساختن حمایت‌های اجتماعی و تمرکز منابع در محله‌های محروم می‌تواند زمینه‌ساز عدالت اجتماعی و افزایش رفاه عمومی شود، گفت: اگر سیاست‌های شهری بر پایه عدالت اجتماعی و محله‌محوری تنظیم شوند، فشار اقتصادی بر سالمندان کاهش می‌یابد و آنان حتی با منابع محدود می‌توانند از زندگی باکیفیت‌تری برخوردار شوند.

وی با اشاره به تجربه‌های جهانی افزود: ادغام مسائل سالمندی در سیاست‌های فرهنگی و آموزشی شهری علاوه بر ارتقای منزلت اجتماعی سالمندان، کیفیت زندگی آنان را نیز بهبود می‌بخشد. بر این اساس ایجاد یا تقویت مراکز فرهنگی ویژه سالمندان، برگزاری کلاس‌های هنری، ورزشی و مهارت‌آموزی و فراهم‌کردن فرصت‌های متنوع برای فعالیت‌های جمعی ضروری است.

حیدری تأکید کرد؛ مهم‌تر از طراحی برنامه‌های آماده، مشارکت مستقیم سالمندان در تدوین و اجرای این برنامه‌هاست، چرا که این امر حس ارزشمندی و تأثیرگذاری آنان را تقویت می‌کند.

به گفته وی، برنامه‌های بین‌نسلی نیز جایگاه ویژه‌ای دارند و حضور جوانان در کنار سالمندان می‌تواند ضمن کاهش کلیشه‌های منفی درباره پیری، به انتقال تجربه و تقویت سرمایه اجتماعی بینجامد.

حیدری با بیان اینکه جامعه سالمندان بسیار متنوع است و از نظر تحصیلات، وضعیت اقتصادی و توانایی‌های جسمی و فرهنگی تفاوت‌های زیادی دارد، تصریح کرد: در طراحی برنامه‌ها باید این تنوع مورد توجه قرار گیرد تا خدمات متناسب با گروه‌های مختلف سالمندان ارائه شود.

وی درباره سند راهبردی شهرداری تهران برای مواجهه با سالمندی در افق ۱۴۳۰ توضیح داد: این سند بر اصل آمادگی برای سالمندی استوار است و تهران را به شهری دوستدار سالمند تبدیل می‌کند؛ شهری که در آن کرامت، مشارکت اجتماعی و شرایط زیستی مناسب برای سالمندان فراهم باشد.

حیدری دو محور اصلی این سند را تمرکز بر سالمندی فعال و پیری در محل و اصلاح محیط شهری بر اساس استانداردهای سازمان بهداشت جهانی عنوان کرد و گفت: ایجاد پایگاه داده سلامت سالمندان، توسعه خدمات بهداشتی و فرهنگی، طراحی اپلیکیشن همیار سالمند و همچنین اصلاح مسکن، حمل‌ونقل، فضاهای عمومی و نظام ارتباطی بخشی از اقدامات پیش‌بینی‌شده در این سند است.

وی با اشاره به فاصله زیاد تهران با شاخص‌های جهانی شهر دوستدار سالمند، تأکید کرد؛ سالمندی پدیده‌ای چندبعدی و پیچیده است که مدیریت آن فراتر از توان مدیریت شهری قرار دارد و تنها با ورود نهادها و سازمان‌های مختلف می‌توان به اهداف پیش‌بینی‌شده دست یافت.

حیدری در پایان تصریح کرد: سالمندی یک مسئله ملی است و نمی‌توان آن را در محدوده وظایف یک یا چند نهاد خاص تعریف کرد. پاسخ به نیازهای روزافزون سالمندان تنها در قالب یک سازوکار ملی، هماهنگ و فرابخشی ممکن است. اگر نگاه‌ها همچنان بخشی باقی بماند، نتیجه‌ای جز پراکندگی، موازی‌کاری و اتلاف منابع نخواهد داشت. بنابراین لازم است نقش شهرداری‌ها، وزارتخانه‌های رفاه، بهداشت و فرهنگ و همچنین سازمان‌های مردم‌نهاد و بخش خصوصی به روشنی تعریف شود تا با یک نقشه راه ملی از منابع محدود به شکلی بهینه بهره‌برداری شود.

انتهای پیام