مریم رستمی در گفت‌وگو با ایسنا به مناسبت ۱۳ اکتبر، روز جهانی کاهش خطر (IDDRR)، شکنندگی شبکه‌های شهری را تشریح کرد و بر ضرورت سرمایه‌گذاری برای تاب‌آوری تأکید کرد.

وی با ترسیم سناریویی از یک صبح بارانی که تنها یک ایستگاه پمپاژ آب‌های سطحی از کار میافتد، گفت: زنجیرهٔ وقفه‌ها در شهر فقط یک اختلال فنی نیست؛ نشانه‌ای از ضعف ساختاری در شبکه‌های حیاتی است که زندگی میلیون‌ها نفر به آن‌ها وابسته است.

فروچاله‌ها و اختلال‌های شهری بازتاب شکاف در تصمیم‌سازی مبتنی بر ریسک

مدیر مرکز بین‌المللی مطالعات تاب‌آوری شهری پژوهشکده سوانح طبیعی یادآور شد که فروچاله‌ها و اختلال‌های شهری بازتاب شکاف در تصمیم‌سازی مبتنی بر ریسک و فاصله تا استانداردهای تاب‌آوری‌اند و پیشگیری هنوز به هستهٔ برنامه‌ریزی شهری وارد نشده است.

وی گفت: تجربهٔ شهرهای ایران در بارش‌های شدید سال‌های اخیر نشان داده است که از کار افتادن یک حلقهٔ کوچک، مثلاً یک پمپاژ محلی می‌تواند ظرف چند دقیقه به انسداد زیرگذرها، تأخیر گسترده در حمل‌ونقل عمومی و اختلال خدمات شهری بینجامد.

امنیت و آرامش شهری نتیجهٔ تصمیم و سرمایه‌گذاری هوشمند است

رستمی ادامه داد: امنیت و آرامش شهری هدیهٔ طبیعت یا حاصل شانس نیست؛ نتیجهٔ تصمیم و سرمایه‌گذاری هوشمند است. اگر امروز برای آمادگی و پیشگیری هزینه نکنیم، فردا باید چند برابر برای جبران خسارت بپردازیم.

تمرکز امروز باید بر کاهش آسیب‌پذیری و تقویت تاب‌آوری باشد

مدیر مرکز مطالعات تاب‌آوری شهری پژوهشکده سوانح طبیعی افزود: تمرکز امروز باید بر کاهش آسیب‌پذیری و تقویت تاب‌آوری باشد؛ دیگر پرسش این نیست که پس از حادثه چه کنیم، بلکه این است که چگونه کاری کنیم تا حادثه، شهر را از حرکت باز ندارد.

جهان به عصر حکمرانی ریسک و تاب‌آوری وارد می‌شود

وی این رویکرد را معنای واقعی تاب‌آوری خواند و توضیح داد که جهان از منطق واکنش عبور کرده و به عصر حکمرانی ریسک و تاب‌آوری وارد می‌شود؛ مسیری که در اسناد سازمان ملل متحد و سیاست‌های نوین توسعهٔ شهری، پایهٔ ایمنی قرن بیست‌ویکم شناخته شده است.

رستمی با اشاره به افزایش مخاطرات اقلیمی گفت: ارزیابی ششم هیئت بین‌دولتی تغییر اقلیم (IPCC AR۶) نشان می‌دهد شدت و بسامد موج‌های گرما، بارش‌های حدی و دیگر مخاطرات اقلیمی در حال افزایش است و بدون سازگاری ساختاری، بسیاری از مناطق از «حدود سازگاری» عبور خواهند کرد.

هر اختلال شهری می‌تواند به اختلال اقتصادی و ملی تبدیل شود

عضو هیئت علمی پژوهشکده سوانح طبیعی خاطرنشان کرد: تمرکز ریسک در شهرها بالاست؛ حدود ۵۶ تا ۵۷ درصد جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کنند و بیش از ۸۰ درصد تولید ناخالص جهانی در همین فضاها شکل می‌گیرد؛ بنابراین هر اختلال شهری می‌تواند به اختلال اقتصادی و ملی تبدیل شود.

شوک‌های اجتماعی الگوی جهش هزینهٔ پساحادثه را دارند

وی ادامه داد: این منطق فقط به مخاطرات اقلیمی محدود نیست؛ زلزله، فرونشست، قطع برق گستردهٔ فناورانه یا سایبری و شوک‌های اجتماعی نیز همان الگوی جهش هزینهٔ پساحادثه را دارند.

با ذهنیت دیروز نمی‌توان شهری برای فردا ساخت

رستمی با بیان اینکه با ذهنیت دیروز نمی‌توان شهری برای فردا ساخت، گفت: بر پایهٔ مطالعات تطبیقی UNDRR و بانک جهانی، وقتی سهم پیشگیری کمتر از یک درصد بودجهٔ عمرانی باشد، ریسک هزینهٔ نهایی می‌تواند بسته به نوع مخاطره، میزان پوشش بیمه و ساختار هزینه‌ای تا ۱۰ برابر افزایش یابد.

وی با استناد به گزارش‌های شرکت‌های بزرگ بیمه گفت: خسارت اقتصادی جهانیِ حوادث و سوانح در سال ۲۰۲۳ بین ۲۵۰ تا ۲۸۰ میلیارد دلار برآورد شد که تنها ۱۰۸ میلیارد دلار آن بیمه‌ شده بود. در سال ۲۰۲۴، خسارت کل به حدود ۳۲۰ میلیارد دلار و بخش بیمه‌ شده به ۱۴۰ میلیارد دلار رسید.

 مدیر مرکز بین‌المللی مطالعات تاب‌آوری شهری پژوهشکده سوانح طبیعی این ارقام را هشدار دهنده دانست و تأکید کرد: هر دلار سرمایه‌گذاری‌نشده در تاب‌آوری، فردا چند برابر برای جبران هزینه می‌شود؛ چه از بودجهٔ عمومی و چه از دارایی خانوارها و بنگاه‌ها.

رستمی دربارهٔ بازده اقتصادی تاب‌آوری توضیح داد: مطالعهٔ جامع Lifelines بانک جهانی و GFDRR نشان می‌دهد در پروژه‌های مقاوم‌سازی و طراحی مبتنی بر عملکرد، به‌ طور میانگین هر یک دلار هزینهٔ پیشگیرانه حدود چهار دلار بازگشت اقتصادی دارد؛ در قالب کاهش وقفهٔ خدمت، کاهش خسارت دارایی و کاهش زیان بهره‌وری. اگر کشورهای درحال‌توسعه همین منطق را در سبد سرمایه‌گذاری زیرساختی به‌کار گیرند، بیش از ۴٫۲ تریلیون دلار منفعت تجمعی حاصل می‌شود.

وی افزود: در حوزهٔ هشدارهای زودهنگام نیز کمیسیون جهانی سازگاری با همکاری WMO بازدهی سرمایه‌گذاری تا مرز ۱۰ برابر را گزارش کرده است؛ افزایش تنها ۲۴ ساعت در زمان هشدار می‌تواند بخش بزرگی از خسارت‌های انسانی و مالی را کاهش دهد. ترجمهٔ سیاستی روشن است: پیشگیری، عاقلانه‌ترین تصمیم اقتصادی امروز برای امنیت فرداست.

در شهر تاب‌آور، تصمیم‌ها بر پایهٔ شناخت ریسک گرفته می‌شوند

عضو هیئت علمی پژوهشکده سوانح طبیعی گفت: تاب‌آوری وقتی معنا پیدا می‌کند که از صفحهٔ گزارش‌ها وارد متن تصمیم‌ها شود؛ در شهر تاب‌آور، تصمیم‌ها بر پایهٔ شناخت ریسک گرفته می‌شوند و هیچ طرح عمرانی یا تدارکاتی بدون تحلیل چند مخاطره‌ای و سناریوهای پیامد تصویب نمی‌شود. معیار طراحی فقط ایستایی سازه نیست؛ تداوم عملکرد در دل بحران است.

رستمی با اشاره به تجربه‌های جهانی اظهارکرد: روتردام با زیرساخت‌های سبز و آبی از پارک‌های نفوذپذیر تا میدان‌های آب‌گیر هم ریسک سیلاب شهری را کاهش داده و هم کیفیت زندگی را بالا برده است. توکیو نیز پس از زلزلهٔ ۲۰۱۱ با بازگشایی مرحله‌ به‌ مرحلهٔ خدمات شهری و بازگشت کامل خط پرسرعت توهوکو شینکانسن در ۴۹ روز نشان داد تمرکز بر تداوم خدمت چگونه مسیر بازگشت به پایداری را کوتاه می‌کند.

شهر تاب‌آور، بحران را نمی‌گریزد

مدیر مرکز بین‌المللی مطالعات تاب‌آوری شهری پژوهشکده سوانح طبیعی دو گزارهٔ کلیدی را این‌گونه خلاصه کرد که هر ساعت هشدار زودتر، ساعتی از خسارت بعدی می‌کاهد. شهر تاب‌آور، بحران را نمی‌گریزد؛ آن را می‌شناسد تا از حرکت نایستد.

پنج مسیر کلیدی سرمایه‌گذاری برای تاب‌آوری شهری

وی با اشاره به پنج مسیر کلیدی سرمایه‌گذاری برای تاب‌آوری شهری، گفت: هشدارهای زودهنگام نسل جدید؛ زنجیرهٔ «داده تا اقدام» از حسگر و پیش‌بینی تا پیام‌رسانی فراگیر و فعال‌سازی خودکار سامانه‌های ایمنی؛ هر ثانیه هشدار زودتر، ساعتی از خسارت بعدی می‌کاهد. زیرساخت‌های حیاتی مبتنی بر عملکرد؛ بیمارستان‌ها، نیروگاه‌ها و شبکه‌های آب، برق و حمل‌ و نقل باید چنان طراحی و بهره‌برداری شوند که در بحران نیز کار کنند. بر اساس مطالعهٔ Lifelines بانک جهانی و GFDRR، هر یک دلار هزینهٔ پیشگیرانه در این حوزه‌ها، به‌ طور میانگین حدود ۴ دلار صرفه‌جویی و بازده اقتصادی به همراه دارد.

رستمی حکمرانی کاربری زمین و زیرساخت‌های طبیعی را سومین مسیر کلیدی دانست و افزود: توقف ساخت‌وساز در پهنه‌های پرخطر، احیای تالاب‌ها و کمربندهای سبز و گسترش سطوح نفوذپذیر شهری؛ برای کاهش هزینهٔ سیلاب و ارتقای کیفیت زیست شهری است. تاب‌آوری نظام سلامت و خدمات اضطراری؛ چهارمین مسیر برای تضمین تداوم خدمات درمانی، حفظ ذخایر راهبردی، فرماندهی و ارتباطات یکپارچه و برگزاری رزمایش‌های منظم؛ تا شوک‌ها به بحران‌های طولانی‌مدت بدل نشوند، است. 

عضو هیئت علمی پژوهشکده سوانح طبیعی در خصوص آخرین مسیر کلیدی سرمایه‌گذاری به سپرهای اجتماعی، مالی و فناورانه اشاره کرد و گفت: پرداخت‌های اضطراری هدفمند، بیمه‌های پارامتریک (پرداخت خودکار پس از عبور از آستانهٔ خسارت)، بیمهٔ فاجعه (Catastrophe/Cat) برای شوک‌های شدید و کم‌تکرار و تقویت سامانه‌های مالی سریع و زیرساخت‌های دیجیتال پایدار؛ برای محافظت از خانوارها و بنگاه‌های کوچک پنجمین مسیر کلیدی است. 

تاب‌آوری بدون پشتوانهٔ مالی، روی کاغذ می‌ماند

رستمی دربارهٔ پشتوانهٔ مالی تاب‌آوری شهری گفت: تاب‌آوری بدون پشتوانهٔ مالی، روی کاغذ می‌ماند. نظام‌های شهری پیشرو، ارزیابی چند مخاطره‌ای را جزئی از چرخهٔ تصمیم‌گیری کرده‌اند؛ هر طرح سرمایه‌ای با شاخص‌هایی چون زیان مورد انتظار و تداوم خدمت سنجیده می‌شود تا بودجه دقیقاً همان‌جا هزینه شود که بیشترین کاهش خطر را می‌دهد.

وی افزود: تیپ‌سازی و استانداردسازی پروژه‌ها، به‌ ویژه در مقاوم‌سازی مدارس، بیمارستان‌ها و زیرساخت‌های حیاتی، تصمیم‌گیری را سریع و نظارت را نتیجه‌محور می‌کند. در کنار آن، ابزارهای مالی نوین مانند اوراق سبز، اوراق سازگاری شهری، بیمهٔ فاجعه (Catastrophe/Cat) و بیمه‌های پارامتریک می‌توانند سرمایهٔ بخش خصوصی را به میدان بیاورند؛ همان‌طور که تجربهٔ Miami Forever Bond نشان داده است.

مدیر مرکز بین‌المللی مطالعات تاب‌آوری شهری پژوهشکده سوانح طبیعی به یک راهکار اجرایی اشاره کرد و گفت: تجربهٔ شهرهای پیش‌رو نشان می‌دهد جابه‌جایی تنها سه درصد از بودجهٔ عمرانی (CAPEX) به پیشگیری بدون افزایش کل هزینه‌ها در همان سال اول، هم شاخص تداوم خدمت و هم میانگین زمان بازگشت خدمت را بهبود معنادار می‌دهد.

شناخت دقیق ریسک، اطلس خطر و نقشهٔ مواجههٔ شهری مبنای صدور پروانهٔ ساخت قرار گیرد

رستمی درباره مسیرهای عملی بیان کرد: شناخت دقیق ریسک، اطلس خطر و نقشهٔ مواجههٔ شهری مبنای صدور پروانهٔ ساخت قرار گیرد و ساخت‌وساز در پهنه‌های پرخطر متوقف شود. پیوست ریسک برای همهٔ پروژه‌ها الزامی باشد؛ بودجهٔ بی‌محاسبهٔ ریسک، دیر یا زود به هزینهٔ بحران تبدیل می‌شود. مقاوم‌سازی کوتاه‌مدت زیرساخت‌های حیاتی از آب و برق تا درمان و حمل‌ونقل، با شاخص تداوم خدمت تدوین و بودجه‌بندی شود. هشدار چند مخاطره از آزمایشگاه تا اقدام پیش برود؛ چرخهٔ «داده تا تصمیم تا اقدام» با تمرین‌های منظم میان‌سازمانی زنده بماند و نهایتاً، پشتوانهٔ مالی پیشاپیش تأمین شود؛ صندوق‌های واکنش و بیمه‌های پارامتریک به حمایت اجتماعی هدفمند گره بخورند تا منابع، دقیق و به‌ موقع به خانوارها و کسب‌وکارهای آسیب‌پذیر برسد.

هدف تاب‌آوری، پیش از هر چیز حفظ کرامت و آرامش شهروندان است

تاب‌آوری سودآورترین سرمایه‌گذاری قرن ۲۱ است

وی تأکید کرد: تاب‌آوری نه انتخابی لوکس است و نه شعاری اخلاقی؛ ستون فقرات توسعهٔ پایدار و پیش‌شرط آینده‌ای ایمن و باثبات است. هدف تاب‌آوری، پیش از هر چیز حفظ کرامت و آرامش شهروندان است؛ اقتصاد ایمنی، زبان مشترک انسانیت و آینده‌نگری است. در جهانی که هر شوک طبیعی، اقلیمی، فناورانه یا اجتماعی می‌تواند سال‌ها تلاش و سرمایه را بر باد دهد، تاب‌آوری سودآورترین سرمایه‌گذاری قرن ۲۱ است. هر ریالی که امروز برای پیشگیری هزینه شود، فردا چندین برابر آن را از سقوط دارایی‌ها، خدمات و زندگی‌ها نجات می‌دهد. اما فراتر از فناوری و بودجه، آنچه شهر تاب‌آور را می‌سازد، باور به اثربخشی تاب‌آوری، اراده برای اجرای آن و درایت در تصمیم‌سازی، همراه با مالکیت شاخص‌ها، بودجهٔ مشخص و جدول زمانی مصوب و منتشر شده است.

عضو هیئت علمی پژوهشکده سوانح طبیعی در پایان گفت: تاب‌آوری را باید از حاشیهٔ گزارش‌ها به متن تصمیم‌ها و بودجه‌ها آورد؛ یعنی هر پروژه، هر مقرره و هر تخصیص منابع باید با نگاه ریسک‌محور و بر پایهٔ داده و سناریوی واقعی سنجیده شود. تفاوت میان شهر آسیب‌پذیر و شهر پایدار در سه بنیان به‌هم‌پیوسته نهفته است: شناخت علمی و داده‌محور از ریسک، تصمیم‌گیری آگاهانه و آینده‌نگر و پاسخگویی مؤثر در اجرا، سه بنیانی است که مرز میان واکنش و پیش‌بینی و میان بازسازی و تداوم پایدار را روشن می‌کنند. با همکاری میان‌بخشی دستگاه‌ها و ذی‌نفعان، می‌توان از تحلیل به تصمیم و از تصمیم به اقدام رسید. برای تاب‌آوری سرمایه‌گذاری کنیم، نه برای حوادث و سوانح.

انتهای پیام