شیرین احمدنیا ۲۸ آبان در نشست «کنشگران و مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان» که در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، با اشاره به «هفته علوم اجتماعی» که از هشتم تا سیزدهم آذر در تهران و تمام استان‌ها از طریق دفاتر انجمن جامعه‌شناسی اجرا می‌شود و با تأکید بر ضرورت بازاندیشی در نقش دانشگاه و دانشگاهیان، اظهار کرد: در شرایطی زندگی می‌کنیم که حضور و فعالیت دانشگاهیان بیش از هر زمان دیگری ضرورت دارد؛ باید پرسید آیا دانشگاه و دانشگاهیان در ایفای رسالت خود به اندازه کافی جدیت به خرج می‌دهند؟ خلأها کجاست؟ در کدام بخش‌ها نیازمند یادآوری مسئولیت اجتماعی هستیم؟ باور ما این است که اگر دانشگاه صرفاً به تولید مدرک و محفوظات محدود شود، از رسالت واقعی خود فاصله گرفته است.
وی ادامه داد: دانشگاه حقیقی نهادی است برای نقد، بازاندیشی و پرورش آگاهی انتقادی. علم باید در خدمت اهداف مشخص و آرمانی باشد و دانشمندان علوم اجتماعی مسئولیتی مضاعف دارند؛ آنان نه تنها باید جهان را تبیین کنند، بلکه در فهم، نقد و تغییر آن نیز نقش دارند. چنانکه در تعبیری مشهور آمده است، «فیلسوفان جهان را تفسیر کرده‌اند، اما مسئله بر سر تغییر آن است».
رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران خاطرنشان کرد: کنشگری دانشگاهی به معنای دخالت آگاهانه، انتقادی و مسئولانه دانشگاهیان در عرصه عمومی است؛ چه از طریق آموزش و چه از طریق حضور در گفت‌وگوهای اجتماعی، رسانه‌ای و مدنی. عالم علوم اجتماعی باید در صحنه اجتماع حضور فعال داشته باشد، دیده و شنیده شود و صدای گروه‌هایی باشد که صدای‌شان شنیده نمی‌شود. کنشگر دانشگاهی کسی است که دانش خود را در حصار دانشگاه نگه نمی‌دارد، بلکه آن را در اختیار جامعه می‌گذارد و در برابر بی‌عدالتی‌ها سکوت نمی‌کند. چنین کنشی در پیوند مستقیم با «دانش متعهد» است؛ دانشی که نه‌تنها حقیقت‌جو، بلکه عدالت‌خواه نیز است.
احمدنیا با تأکید بر اینکه مسئولیت اجتماعی در علوم اجتماعی به معنای پاسخگویی اخلاقی و علمی دانشگاهیان نسبت به تأثیر کارشان بر جامعه است، بیان کرد: پرسش اینجاست که با این همه آموزش و پژوهش، عملکرد جامعه‌شناسان چه زمانی و در کجا به ثمر می‌نشیند؟ رسالت دانشگاهیان در چند عرصه نمود پیدا می‌کند؛ نخست، عرصه علمی؛ یعنی تولید دانش مبتنی بر شواهد و عرضه آن با شفافیت و پرهیز از تحریف. دوم، عرصه اخلاقی؛ یعنی پایبندی به حقیقت، عدالت و کرامت انسانی در آموزش و پژوهش. رعایت حریم افراد، محرمانگی و اصول اخلاق تحقیق از پایه‌های کار علمی است. سوم، عرصه مدنی؛ یعنی دفاع از عدالت اجتماعی، منافع عمومی و محیط زیست، حتی زمانی که این کار برای دانشگاهیان هزینه‌بر باشد؛ زیرا مقاومت در برابر بی‌عدالتی همواره هزینه دارد.
دانشگاهیان باید از سرمایه نمادین خود برای خیر عمومی استفاده کنند
احمدنیا با اشاره به اینکه در حوزه دانشگاه بارها شاهد بوده‌ایم که برخی از استادان و پژوهشگران علی‌رغم حذف یا فشار، همچنان صدای حقیقت را بازتاب می‌دهند، تأکید کرد: دانشگاهیان باید از سرمایه نمادین خود برای خیر عمومی استفاده کنند، نه برای کسب موقعیت فردی یا سکوت در برابر قدرت. امروز در بسیاری از جوامع، کنشگری دانشگاهی میان دو فشار قرار گرفته است؛ اول، فشار نهادهای سیاسی که استقلال دانشگاه را تهدید می‌کنند و سپس فشار اجتماعی ناشی از بی‌اعتمادی عمومی که زمانی رخ می‌دهد که مردم احساس کنند دانشگاهیان نماینده واقعی آنان نیستند. این دو فشار سبب انزوا، سکوت یا بی‌عملی بخشی از دانشگاهیان شده است. در حالی که جامعه امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند صدای روشنگر علوم اجتماعی است.
کنشگری علمی به معنای جانبداری حزبی نیست
رئیس انجمن جامعه شناسی ایران با تأکید بر اینکه سکوت در برابر فقر، نابرابری، تبعیض، خشونت، فساد، مهاجرت نخبگان و بحران‌های زیست‌محیطی، واگذار کردن میدان به گفتارهای غیرعلمی و پوپولیستی است، بیان کرد: باید مرز میان کنشگری و سیاست‌زدگی را رعایت کرد. کنشگری علمی به معنای جانبداری حزبی نیست. دفاع از اصول عدالت، حقیقت و عقلانیت نباید با ورود به رقابت‌های جناحی خلط شود چنانکه ادوارد سعید می‌گوید، «روشنفکر کسی است که در برابر قدرت حقیقت را بیان می‌کند، حتی اگر تنها بماند.»
وی ادامه داد: دانشگاهیان تنها از راه پژوهش کنشگر نیستند، بلکه از طریق آموزش و الگو بودن نیز نقش‌آفرینی می‌کنند. کلاس درس باید فضایی مبتنی بر پرسشگری، گفت‌وگو، شک منطقی و آزادی بیان باشد. آموزش رهایی‌بخش به دانشجو یاد می‌دهد که پذیرنده منفعل نباشد، بلکه پرسشگر، تحلیلگر و نقاد باشد. شیوه‌های نوین آموزش نیز همین تعامل و گفت‌وگو را ضروری می‌دانند.
احمدنیا با بیان اینکه برای تقویت کنشگری اجتماعی چند گام عملی ضروری است، بیان کرد: نخست، استقلال نهادی دانشگاه از قدرت سیاسی و اقتصادی. دوم، حمایت از پژوهش‌های انتقادی درباره مسائل واقعی جامعه؛ پژوهش‌هایی که گاهی به دلیل خط قرمزها امکان انجام آن‌ها از دانشجویان گرفته می‌شود. دانش علوم اجتماعی باید واقعیت‌های جامعه را ببیند، حتی اگر تلخ یا ناخواسته باشند. پاک کردن صورت مسئله راه‌حل نیست؛ دیدن، فهمیدن و ریشه‌یابی آن‌ها راه درست است.
وی افزود: پیوند دانشگاه با جامعه مدنی نیز از مسیر انجمن‌های علمی، رسانه‌ها و نهادهای داوطلبانه شکل می‌گیرد. بسیاری از کنشگران خارج از دیوارهای رسمی دانشگاه فعالیت می‌کنند و بدون چشم‌داشت مالی، در جهت خیر عمومی تلاش می‌کنند و گاه هزینه‌های سنگینی نیز می‌پردازند. انجمن جامعه‌شناسی نیز بارها ناچار شده برای حمایت از این پژوهشگران بیانیه صادر کند.
رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران با تأکید بر اینکه تربیت «دانشجوی مسئول» اهمیت دارد، بیان کرد: دانشجویی فقط خواننده نظریه‌ها نیست، بلکه درد جامعه را می‌فهمد و نسبت به بی‌عدالتی حساس است. وظیفه جامعه‌شناسان این است که الگوهای ستم و نابرابری را آشکار کنند، نتایج تحقیق را منتشر سازند و بکوشند این نتایج در سیاست‌گذاری‌ها اثرگذار باشد.
وی اضافه کرد: جامعه امروز ما بیش از هر زمان دیگر به کنشگران آگاه و مسئول نیازمند است. دانشگاه اگر در خدمت جامعه نباشد، به نهادی بی‌روح تبدیل می‌شود. علم اجتماعی آمده است تا ما را از مردم جدا نکند، بلکه پیوند ما را با آنان تقویت کند. دانشمند اجتماعی باید در عین آگاهی از محدودیت‌های خود، رسالتش را با شور و تعهد دنبال کند؛ زیرا بدون شور، هیچ علم بزرگی پدید نیامده است.
جامعه‌شناسی بیش از بسیاری از علوم، مسئولیت اخلاقی و اجتماعی دارد
مجید فولادیان، عضو هیئت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد در ادامه نشست، اظهار کرد: جامعه‌شناسی که همیشه مردسالار و مردم‌محور بوده است، امروز در حال تجربه یک تغییر پارادایم است. زنان بدنه‌ای قدرتمند در حوزه جامعه‌شناسی هستند، اما هیچ‌وقت آن‌طور که باید فرصت نداشتند و فرصت هم به آن‌ها داده نشده تا در موقعیت‌های بالا این حوزه قرار بگیرند. این انتخاب پیام مهمی برای فضای علوم اجتماعی است که در حال تغییر است و امیدواریم نویدبخش باشد.
عضو هیئت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به اینکه دانشگاه و مسئولیت اجتماعی موضوعی است که در روزگار کنونی اهمیت ویژه‌ای دارد، بیان کرد: اکنون در یک وضعیت خاص قرار گرفته‌ایم که من آن را «میدان ترومای اجتماعی» می‌نامم؛ فضایی که هر کاری می‌کنیم به نتیجه نمی‌رسد و هیچ اتفاقی نمی‌افتد. پرسش این است که دانشگاه در این میدان اجتماعی چه می‌تواند کند؟ چگونه می‌تواند فضا و بازی را تغییر دهد، کنشگری نشان دهد، عاملیت پیدا کند و محرک جامعه باشد؟
وی ادامه داد: دانشگاهی که امروز در آن هستیم و دانشگاه‌هایی مانند شهید بهشتی، علامه طباطبایی، تهران و دیگر دانشگاه‌ها همواره در موقعیت‌های خاص اجتماعی نقاط کانونی و تحول‌آفرین بوده‌اند، اما امروز عاملیت آن‌ها به حداقل رسیده است. پرسش این است که نهاد دانشگاه چطور می‌تواند دوباره عاملیت و تحرک ایجاد کند و در شرایط فعلی چه مسئولیتی دارد؟
استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد بیان کرد: جامعه‌شناسی به ما می‌آموزد چیزهایی را ببینیم که دیگران نمی‌بینند؛ نابرابری‌هایی را تشخیص دهیم که برای بسیاری قابل مشاهده نیست و لایه‌هایی را تحلیل کنیم که از نگاه عموم پنهان می‌ماند. اساساً همین آموزش دیدن است که ما را جامعه‌شناس می‌کند، وگرنه دیگران بسیاری از مسائل را بهتر از ما می‌دانند.
فولادیان با بیان اینکه اهمیت جامعه‌شناسی در دیدن ریشه‌ها و بنیان‌هایی است که نابرابری‌ها، مسائل، دردها و رنج‌ها را ایجاد می‌کند و این وضعیت‌ها را می‌سازد، تأکید کرد: نظریه‌ها و ابزارهای جامعه‌شناسی نیز دقیقاً برای دیدن همین لایه‌های پنهان شکل گرفته‌اند. وقتی این توانایی را می‌آموزیم، به همان میزان نیز در برابر آنچه می‌بینیم مسئول هستیم. مسئولیم که آنچه را مشاهده می‌کنیم به دیگران نیز نشان دهیم؛ توضیح دهیم نابرابری‌ها چگونه شکل می‌گیرند، ریشه و مسائل و پیامدهای آن‌ها کجاست. علم مسئول است و جامعه‌شناسی بیش از بسیاری از علوم، مسئولیت اخلاقی و اجتماعی دارد. در حوادث مختلف ما به‌عنوان کنشگران اجتماعی فعال، هرجا که موضع‌گیری شفاف و درست داشتیم، صدایمان شنیده شد.
وی با اشاره به اینکه دانشگاه در لحظات بسیاری دیده شده است، تصریح کرد: لحظاتی که کنار دانشجویان ایستادیم؛ همان‌جا نهاد دانشگاه دیده شد. دانشگاه فردوسی در آن موقعیت در سطح ملی دیده شد و در کنار دیگر دانشگاه‌ها و اساتید قرار گرفت. نگاه جامعه‌شناختی ما همان زمان دیده شد و بعدها نیز ثابت شد که آنچه جامعه‌شناسان و بسیاری از اساتید همین دانشگاه فردوسی می‌دیدند، درست بوده است. دانشگاه فردوسی به‌واسطه هیئت علمی توانمندش توانسته هزینه بدهد، اخراج‌های بسیاری را تحمل کند، اما همچنان حرفش را بزند و در کنار جامعه بایستد.
تقویت انجمن‌های علمی، یکی از مأموریت‌های اساسی جامعه‌شناسی است
در ادامه علی یوسفی، عضو هیئت علمی گروه اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه این جمع در یک ظرفیت انجمنی معنا پیدا می‌کند، اظهار کرد: هر اندازه ظرفیت عمل جمعی شکل بگیرد، به همان میزان حاشیه امن بیشتری برای نقد فراهم می‌شود. تقویت پایه‌های فعالیت‌های انجمنی یک رویکرد اصولی و درست است. انجمن امنیت ایجاد می‌کند، آزادی به وجود می‌آورد و بسیاری از واهمه‌هایی را که به‌صورت فردی در دانشکده‌ها وجود دارد، در جمع کاهش می‌دهد. در چنین فضایی افراد بسیار راحت‌تر می‌توانند نقش‌هایی را در قالب فعالیت‌های انجمنی ایفا کنند.
وی اضافه کرد: تقویت انجمن‌های علمی اعم از انجمن علوم اجتماعی، انجمن مددکاری اجتماعی و سایر مجموعه‌های فعال در حوزه علوم اجتماعی، اهمیت ویژه‌ای دارد. این انجمن‌ها در تمام دانشگاه‌ها نمایندگی دارند و در سطح استان نیز ظرفیت بسیار فعال و تأثیرگذاری را شکل داده‌اند. می‌توان از این فرصت جمعی برای رشد و جریان‌یافتن دانش انتقادی استفاده کرد. خوشبختانه این ظرفیت در بدنه دانشجویی ما نیز وجود دارد و در کنار کلاس‌ها، آموزش انتقادی باید به‌صورت جدی دنبال شود، زیرا این امر یکی از مأموریت‌های اساسی جامعه‌شناسی و از اهداف محوری آن است.
عضو هیئت علمی گروه اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد با تأکید بر اینکه حضور رئیس انجمن و کنشگران دغدغه‌مند جامعه‌شناسی در سراسر کشور، برای این جریان انتقادی پشتوانه‌ای ارزشمند است، بیان کرد: جامعه‌شناسی نسبت به بسیاری از رشته‌ها نقش پیشران‌تری در حرکت‌های انتقادی دارد و باید این ظرفیت را جدی گرفت. انجمن در گذشته دوران اوج و نشست‌های بسیار پرباری داشته و امیدواریم بتوانیم آن شکوه را با همان منش و شیوه پیشین بازگردانیم، موضوعی که هم ضروری و هم جذاب است. خوشبختانه این رشته، علاوه بر دانش جامعه‌شناسی، ظرفیت انتقال گسترده‌ای به جامعه و دانشجویان دارد و این ویژگی همیشه همراه آن بوده است.
انتهای پیام
نظرات