به گزارش ایسنا، اتحادیه اروپا به ‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین بلوک‌های اقتصادی جهان، نقشی کلیدی در صادرات نفت، واردات کالاهای سرمایه‌ای، فناوری، ماشین‌آلات و همچنین تعاملات مالی و بانکی ایران ایفا کرده است. با این حال، این روابط به ‌شدت تحت‌ تاثیر تحولات سیاسی و به ‌ویژه رژیم تحریم‌های بین‌المللی قرار داشته است. نقطه عطف این تحولات را می‌توان خروج ایالات متحده آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷ و بازگشت تحریم‌های ثانویه علیه ایران دانست؛ اتفاقی که عملا مسیر تجارت ایران و اروپا را به دو دوره «پیش از تحریم‌های ۱۳۹۷» و «پس از آن» تقسیم می‌کند.

وضعیت تجارت ایران و اتحادیه اروپا پیش از خروج آمریکا از برجام

با اجرایی شدن برجام در دی‌ ماه ۱۳۹۴، بخش قابل توجهی از تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران لغو یا تعلیق شد. این اتفاق، فضای نسبتا مثبتی برای بازگشت شرکت‌ها و بانک‌های اروپایی به بازار ایران ایجاد کرد. در فاصله سال‌های ۱۳۹۵ تا نیمه ۱۳۹۷، شاهد رشد محسوس حجم تجارت ایران و اتحادیه اروپا بودیم؛ رشدی که هم در صادرات ایران به اروپا و هم در واردات از این بلوک اقتصادی نمود پیدا کرد. در این دوره اتحادیه اروپا به یکی از مهم‌ترین مقاصد صادراتی ایران، به ‌ویژه در حوزه نفت خام و میعانات گازی، تبدیل شد. کشورهایی نظیر ایتالیا، فرانسه، اسپانیا و یونان از خریداران اصلی نفت ایران بودند و قراردادهای بلندمدت نفتی میان شرکت ملی نفت ایران و پالایشگاه‌های اروپایی منعقد شد.

ترکیب کالاهای مبادله ‌شده

ساختار تجارت ایران و اتحادیه اروپا پیش از تحریم‌های ۱۳۹۷، ساختاری نسبتاً کلاسیک و مبتنی بر مزیت‌های نسبی دو طرف بود. صادرات ایران عمدتاً شامل مواردی مثل: نفت خام و فرآورده‌های نفتی، محصولات پتروشیمی، مواد خام معدنی و فلزات، برخی محصولات کشاورزی و غذایی خاص و در مقابل، واردات ایران از اتحادیه اروپا بیشتر شامل کالاهای سرمایه‌ای و واسطه‌ای بود، از جمله؛ ماشین‌آلات صنعتی و تجهیزات تولید، خودرو و قطعات خودرو، تجهیزات پزشکی و دارویی، فناوری‌های نوین، تجهیزات انرژی و زیرساخت می‌شد. این الگوی تجاری نشان می‌داد که اروپا نقشی مکمل در فرآیند نوسازی صنعتی و ارتقای فناوری در اقتصاد ایران ایفا می‌کند.

نقش نظام بانکی و مالی

یکی از دستاوردهای مهم دوره پسابرجام، هرچند محدود، احیای نسبی روابط بانکی میان ایران و برخی بانک‌های اروپایی بود. اگرچه بانک‌های بزرگ به‌ دلیل نگرانی از جریمه‌های آمریکا با احتیاط عمل می‌کردند، اما کانال‌های مالی محدودی برای تسهیل تجارت فعال شد و بیمه‌های صادراتی اروپایی نیز به‌ تدریج پوشش ریسک مبادلات با ایران را از سر گرفتند.

خروج آمریکا از برجام و نقطه چرخش تجارت ایران و اروپا

در اردیبهشت ۱۳۹۷، خروج رسمی آمریکا از برجام و اعلام بازگشت تحریم‌های ثانویه، شوک شدیدی به روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا وارد کرد. تحریم‌های ثانویه به‌ گونه‌ای طراحی شده بودند که هر شرکت یا بانکی که با ایران همکاری کند، در معرض محرومیت از بازار و نظام مالی آمریکا قرار گیرد. همین موضوع، حتی شرکت‌های غیرآمریکایی را نیز به عقب ‌نشینی از بازار ایران واداشت. نتیجه مستقیم این تصمیم، کاهش سریع حجم تجارت دوجانبه بود. صادرات نفت ایران به اروپا طی مدت کوتاهی تقریبا به صفر رسید و بسیاری از قراردادهای تجاری یا لغو شدند یا به حالت تعلیق درآمدند.

یکی از دستاوردهای مهم دوره پسابرجام، هرچند محدود، احیای نسبی روابط بانکی میان ایران و برخی بانک‌های اروپایی بود.  

خروج شرکت‌های بزرگ اروپایی

پس از سال ۱۳۹۷، بسیاری از شرکت‌های بزرگ و شناخته‌ شده اروپایی که در دوره پسابرجام به ایران بازگشته بودند، فعالیت خود را متوقف کردند. شرکت‌هایی در حوزه‌های انرژی، خودروسازی، هواپیمایی، بیمه و مالی، یکی پس از دیگری بازار ایران را ترک کردند. این خروج گسترده، نه ‌تنها به کاهش تجارت کالا منجر شد، بلکه انتقال فناوری و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی از اروپا به ایران را نیز به‌ شدت محدود کرد.

فروپاشی کانال‌های بانکی

یکی از مهم‌ترین پیامدهای تحریم‌های جدید، قطع تقریبا کامل روابط بانکی ایران و اروپا بود. حتی بانک‌های کوچک و متوسط اروپایی نیز از ترس تحریم‌های آمریکا حاضر به ادامه همکاری نشدند. در چنین شرایطی، تجارت رسمی با دشواری‌های جدی مواجه شد و هزینه مبادلات به ‌طور محسوسی افزایش یافت. استفاده از واسطه‌ها، شرکت‌های ثالث و روش‌های غیرمستقیم پرداخت، جایگزین روابط شفاف و رسمی پیشین شد که این امر خود به کاهش رقابت‌ پذیری تجارت ایران با اروپا انجامید.

تغییر ترکیب کالاهای تجاری

در دوره پس از تحریم، ترکیب تجارت ایران و اتحادیه اروپا تغییر محسوسی یافت. صادرات نفت عملا از سبد صادراتی ایران به اروپا حذف شد و جای آن را اقلامی با ارزش افزوده کمتر گرفت. صادرات محدود ایران در این دوره عمدتا شامل محصولات کشاورزی خاص و خشکبار، برخی مواد شیمیایی و پتروشیمی غیرتحریمی و کالاهای سنتی با حجم محدود بود. در مقابل، واردات ایران از اتحادیه اروپا نیز به کالاهای خاص و عمدتاً بشردوستانه محدود شد؛ از جمله دارو و تجهیزات پزشکی، برخی ماشین‌آلات خاص با مجوزهای ویژه و کالاهای اساسی مشمول معافیت‌های تحریمی.

تلاش‌های اروپا برای حفظ حداقلی روابط تجاری

اتحادیه اروپا در واکنش به خروج آمریکا از برجام، تلاش کرد با ابزارهایی نظیر سازوکار مالی اینستکس، سطح حداقلی از تجارت با ایران را حفظ کند. با این حال، این ابتکارات در عمل نتوانستند پاسخگوی نیازهای تجاری ایران باشند و اینستکس عملا به مبادلات محدود بشردوستانه تقلیل یافت.

از سوی دیگر کاهش روابط تجاری با اروپا، دسترسی ایران به فناوری‌های نوین، ماشین‌آلات پیشرفته و سرمایه خارجی را محدود کرد و هزینه‌های تجارت خارجی را افزایش داد. همچنین چرخش جغرافیای تجارت ایران به سمت کشورهای آسیایی و همسایه را تسریع کرد؛ هرچند این جایگزینی از نظر فناوری و ارزش افزوده، کامل و هم‌تراز اروپا نبود.

در دوره پس از تحریم، ترکیب تجارت ایران و اتحادیه اروپا تغییر محسوسی یافت. صادرات نفت عملا از سبد صادراتی ایران به اروپا حذف شد و جای آن را اقلامی با ارزش افزوده کمتر گرفت.

جمع‌بندی و چشم‌انداز آینده

بررسی روند تجارت ایران و اتحادیه اروپا پیش و پس از تحریم‌های ۱۳۹۷ نشان می‌دهد که خروج آمریکا از برجام نقطه گسست جدی در این روابط بوده است. در دوره پسابرجام، تجارت دو طرف در مسیر احیا و گسترش قرار داشت، اما بازگشت تحریم‌های ثانویه این روند را متوقف و معکوس کرد. احیای این روابط در آینده، بیش از هر چیز به تحولات سیاسی و بازگشت اعتماد شرکت‌ها و بانک‌های اروپایی وابسته خواهد بود.

بیشتر بخوانید: 

پیش و پس از تحریم‌ها؛ سهم همسایگان در تجارت خارجی ایران چیست؟

انتهای پیام