گاه حتی به دلیل برخی تُپق‏‌هایی که زده و لهجه‌تان با تهرانی قاطی شده، زرد و سرخ شده‌‏اید؛ اما با این حال نگرانی‌‏ها از حذف لهجه محلی وجود دارد، چه بسا دیری نپاید که با وجود تکنولوژی‏‌های ارتباطی و تبدیل جهان به دهکده‌‏ای، بسیاری از تفاوت‏‌ها رنگ ببازد و از لهجه‌‏ها و گویش‏‌ها فقط در مطالعات باستان‏شناسی اثری بیابیم.

البته به اعتقاد فعالان حوزه زبان‏‌شناسی، «زبان» لهجه‏‌ها و گویش‏‌ها چیزی نیستند که بخواهیم آن را حفظ کنیم چه بسا اگر امروز به زبان دوران سعدی و حافظ سخن بگوییم خیلی‌‏ها به ما بخندند. با این همه در حوزه علم زبان‏شناسی که شاخه‏‌های مختلفی دارد، گویش‌‏شناسی اهمیت دارد اما باید دید لهجه‏‌ها و گویش‌‏های متفاوت چگونه پدید آمده‌‏اند؟

گویش‌ها بر هم برتری ندارند

کارشناس ارشد زبان‌‏شناسی در گفت و گو با ایسنا معتقد است؛ زبان‌‏های هر خانواده، زبانی از اصل واحدی منشعب شده‏‌اند، اما بعدها به دلایل گوناگون، مردمی که به زبان واحدی سخن می‏‌گفته‏‌اند، به نواحی مختلف مهاجرت کرده و در نتیجه نداشتن ارتباط با یکدیگر، زبانشان جداگانه تحول پیدا کرده و با هم متفاوت شده و از اینجاست که زبان‏ها، لهجه‌‏ها و گویش‌‏های گوناگون پدید آمده و به کار رفته‌‏اند.

به گفته محمد اسحاقی هر یک از چنین زبان‏‌های محلی که در ناحیه‌‏ای به کار می‏‌رود و تا حدی، آواها، واژگان دستور متفاوتی دارد، یک گویش به شمار می‌‏رود، لذا از دیدگاه زبان‌‏شناسی، گویش‌‏ها بر یکدیگر تفوق و برتری ندارند؛ چراکه گویش‌‏وران آن‏ها قادرند به راحتی با گویش خود با دیگران رابطه برقرار کنند و نیازهای خود را برآورده سازند، ولی از دید مردم و از جهت نیاز به یک زبان همگانی رسمی به منظور آسانی ارتباط بین گویش‏‌وران، گویش‌‏های مختلف و آموزش دادن سواد و مسائلی از این قبیل، معمولاً دامنه کاربرد یکی از گویش‏‌های سرزمین وسیع‏‌تر می‌‏شود و در ظاهر بر گویش‌‏های دیگر تفوق می‏‌یابد.

وی عنوان کرد: در همه کشورها، یکی از گویش‏‌های زنده و رایج به دلایل سیاسی، تجاری، تاریخی، جغرافیایی و... به عنوان زبان رسمی برگزیده و به کار می‏‌رود که در کشور ما فارسی دری در این مقام قرار دارد از این‏‌رو به این گویش توجه می‏‌شود و واژگان آن گردآوری و در فرهنگ‏‌های لغت ثبت می‏‌شود اما به گویش روستاها و شهرهای کوچک توجهی نمی‌‏شود از این‌‏رو آواها و واژگان این گویش‌‏ها ثبت نشده و فقط بعضی از آن‏ها چند شعر و ترانه مکتوب دارند که توصیف گویش آن‏ها در آینده بر پایه چنین آثاری امکان‌‏پذیر نیست. 

این کارشناس ارشد زبان‌‏شناسی گفت: در گذشته به دلیل تفرقه زبانی، گویش‌‏های متعددی به وجود آمدند؛ ولی امروزه به دلایلی از قبیل وجود رسانه‌‏های ارتباط جمعی به ویژه تلویزیون، گسترش سواد که خود لازمه مسافرت به شهرهای دیگر و استفاده از زبان رسمی است، وجود کارمندانی که از شهر خود به شهر دیگری می‌‏روند و باید به زبان رسمی صحبت کنند، ازدواج افراد با گویش‌‏های مختلف که مجبورند به زبان رسمی صحبت کنند، نیاز به رفت و آمد و هجرت به شهرهای بزرگ و لزوم استفاده از زبان رسمی و ... تا حد زیادی باعث به فراموشی سپردن گویش‏‌ها و یکنواختی و متحد شدن آن‏ها با فارسی شده است؛ بنابراین باید قبل از فوت فرصت، گویش‏‌ها بر اساس اصول علمی زبان‏‌شناسی و با راهنمایی اساتید فن ثبت و ضبط گردند. 

اسحاقی گفت: امروز در کاشمر و شهرهای کوچک بسیاری از واژه‌‏هایی که نسل جوان به کار می‏‌برند با واژه‌‏های مورد کاربرد سالخوردگان متفاوت است و بیشتر واژه‌‏هایی که در تهران و شهرهای بزرگ به کار می‌‏روند، کاربرد دارند.

وی خاطرنشان کرد: بدین ترتیب تمام گویش‏‌ها در حال همگون شدن با گویش تهران است نه این‏که در کشور ما این‏طور باشد، بلکه عموماً به خاطر این‏که یک زبان و گویش به دلایل مختلف اعتبار پیدا می‏‌کند، معمولاً افراد در محیط‏‌های رسمی، سعی می‏‌کنند از زبان یا گویش با وجهه اجتماعی و ملی استفاده کنند البته این امر در مدارس و محیط‏‌های آموزشی و به خصوص در بین دختران بیشتر تجلی دارد زیرا آنان سعی می‏‌کنند با بهره گرفتن از گویش تهران و زبان رسمی، مورد تمسخر همکلاسی‌‏های خود قرار نگیرند.

وی با تأکید بر این‏که دختران مهم‏ترین عامل هم‏گونی و وحدت گویش‏‌ها با گویش وجهه‌‏دار تهران هستند، اظهار کرد: این روند با گسترش تحصیل و دریافت مدارک دانشگاهی و نیز تدریس در کلاس‏‌های درس، در سال‏‌های اخیر شتاب بیشتری گرفته است لذا این افراد در برگشت از محل تحصیل به محل سکونت خود که می‌‏تواند حتی یک روستای کوچک باشد دیگر حاضر نیستند از گویش اصلی خود استفاده کنند بنابراین دگرگونی‌‏های گویش به سرعت رو به سوی وحدت دارند. 

اسحاقی گفت: بسیاری از واژه‌‏های متروک شده در فارسی هنوز هم در گویش‌‏ها رایج هستند و می‌‏توان از آن‏ها در واژه‌‏سازی و انتخاب نام‌‏های جدید و یافتن معادل واژه‌‏های بیگانه و به طور کلی در گسترش زبان فارسی استفاده کرد.

وی با بیان این‏که هنوز در گویش‏‌ها، واج‏‌هایی هست که بازمانده فارسی میانه است؛ گفت: این واج‏‌ها در فارسی یا دیگر وجود ندارند و یا این‏که به واج دیگری تبدیل شده‏‌اند به عنوان مثال واج/a/ پایانی در بسیاری از واژه‌‏های گویش کاشمری به کار می‏‌رود که در فارسی فقط در دو واژه «نه» و «وَ» باقیمانده و به قول مرحوم خانلری در فارسی دری امروز در همه جا در آخر کلمه این مصوت مانند زیر (کسره) ادا می‏‌شود.

وی با مقایسه واژه‌های مورد استفاده نسل جوان و سالخوردگان کاشمری گفت: به دلیل کاربرد وسایل جدید و بعضاً لوکس و پیشرفته در جامعه، نسل جوان مرتباً با آن‏ها سر و کار دارند و مجبورند تا از آن‏ها استفاده کنند و واژه‌هایشان را به کار ببرند.

 این‏گونه واژه‌ها را معمولاً همانند فارسی رسمی تلفظ می‌کنند و اکثر این واژه‌ها بیگانه هستند، مانند فاکس، مبل و مبلمان، کابینت، واکمن، تایپ، کامپیوتر؛ (کیف) سامسونیت، ویدئو، (شلوار) لی، ادکلن، سشوار، استنسیل، تی‌شرت، پروژکتور، پوستر، زیراکس.

وی افزود: بسیاری از واژه‌ها مدلولشان یا از بین رفته است و یا در حال از بین رفتن هستند که نسل جوان از آن‏ها بی‌اطلاع یا کم ‏اطلاع هستند در حالی‏ که سالخوردگان با آن‏ها آشنا هستند و گاه و بیگاه  از آن‏ها در گفته‌هایشان استفاده می‌کنند و مثال می‌آورند، مانند وسایل شخم‏‌زنی سنتی از قبیل جوق(یوق) گردنی و نخ، وسایل روغن‏‌کشی سنتی از قبیل گاو خراس، گاوی که در روغن‏‌کشی استفاده می‌شده است بعضی از وسایل مورد استفاده کشاورزان مانند توبره، هم‏چنین بعضی از شغل‏‌ها را جوانان امروزی کمتر انتخاب می‌کنند و بنابراین با اصطلاحات آن‏ها آشنایی ندارند. در حالی ‏که در قدیم اکثر مردم با آن شغل‏‌ها آشنایی داشته‌اند مانند اصطلاحات مربوط به گله‌داری و غیره است.

اسحاقی عنوان کرد: سالخوردگان معمولاً از بعضی از مدها، مدل‏‌ها، سبک‏‌ها، واژه‌های علمی و ... اطلاع چندانی ندارند و در عین حال فرزندان آن‏ها از واژه‌های مربوط به این موارد استفاده می‌کنند و البته خودشان زیاد تمایل به کاربرد این‏ گونه واژه‌ها ندارند. اکثر این واژه‌ها بیگانه هستند مانند: (آشپزخانه) اوپن، دکور و دکوراسیون، تاکتیک، ترور، تریکو، واکسن، ویترین، ولوم، ویراژ، ویزا، ویزیت، هیپی، لوستر، لوکس، اسکاج، سایز، اسپری، استپ، سوبسید، ترم، تست، اتوماتیک، بوتیک، میزامپلی، فاز، پرس، پروفسور، پمپاژ، رکورد، رستوران، روژ، سن، سرویس، تکنیک.

وی یادآور شد: نسل جوان معمولاً از قیودی که در فارسی رسمی به کار می‌رود استفاده می‌کنند تا قیود خاص این گویش.

با این حال از هم‏‌گونی زبان و گویش‌‏مان ناخرسند نباشیم، زیرا این هم‏گونی دست ما نیست و بیشتر شبیه سیلی می‏‌ماند که چه بخواهیم و چه نخواهیم این تحولات در حوزه زبان در حال رخ دادن است و ما نمی‏‌توانیم آن را حفظ کنیم فقط باید با ثبت و ضبط و گردآوری گویش‌‏ها بر اساس اصول علم زبان‏‌شناسی و با راهنمایی اساتید فن اقدام کنیم.

انتهای پیام