در سال ۳۷۵ هجری خورشیدی در پایتخت زیاریان جایی در شمال شرق کشور و در استان زیبای گلستان، شمس المعالی قابوس بن وشمگیر دستور ساخت بنایی را صادر کرد که اتمام آن ۲۷ سال طول کشید.
این بنا در شهری به نام جرجان واقع شده بود که در زمان خود مهد هنر و دانش ایران به شمار می رفت. شمس المعالی حاکم و ادیب سلسله زیاریان مشهورترین پادشاه این سلسله بود که نامش در کتاب‌های مختلفی آورده شده است. از جمله کسانی که که در کتاب خود به این شخص فرهیخته اشاره کرده، یاقوت حموی؛ جغرافی‌دان و تاریخ نویس مشهور است که وی را شخصی فاضل و جنگنجویی بی‌همتا توصیف کرده است.
گنبد قابوس یک بنای آجری است که با ارتفاع ۳۷ متری خود، بلندترین برج تمام آجری جهان شناخته می‌شود. نه تنها ساخت چنین بنای مرتفعی در آن زمان حیرت‌آور است بلکه به لحاظ تکنیک‌های ساخت هم به عنوان بهترین اثر مهندسی تاریخ بشریت شناخته می‌شود.
زخم‌های التیام یافته گنبد قابوس (کاووس)
در قرن‌های‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی، جرجان توسط ارتش مغول به طور کامل از بین رفت و امروز تنها ویرانه‌هایی از آن در سه کیلومتری غرب شهر گنبد کاووس باقی‌مانده است. در این حمله فقط گنبد قابوس از کینه‌توزی و وحشی‌گری قوم مغول محفوظ ماند، اما این پایان دشمنی‌ها نبود و این بنای عظیم در دوره‌های دیگری از تاریخ به شدت آسیب دید. از جمله این آسیب‌ها کندن حفره‌هایی به قطر ۲ تا ۲.۵ متر در اطراف پایه برای پیدا کردن گنج، کندن آجرها، نابودی ۱۵۰۰ آجر ریشه‌دار بر اثر اثبات گلوله و صدمه به کتیبه‌ها و روزنه موجود در گنبد بود. بیشتر این آسیب‌ها توسط روس‌ها به بنا تحمیل شد.
خوشبختانه با وجود آسیب‌های فراوان به بخش‌های مختلف گنبد قابوس از جمله پایه، سردر ورودی، گنبد مخروطی شکل و خروجی‌های آجری، خوشبختانه همچنان استوار و باشکوه باقی مانده است
گنبد قابوس به چه منظوری ساخته شد؟
این سازه توسط گروه‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفته، اما دلیل و هدف از ساختن چنین بنایی همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است. دلایلی که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد، نتایج بررسی‌های این گروهها است، اما در درستی آنها نمی‌توان صد درصد اظهار نظر کرد.
آرامگاه قابوس بن وشمگیر
یکی از نظریه‌های مربوط به کاربرد گنبد قابوس این است که این بنا مقبره قابوس بن وشمگیر است، اما در بررسی‌های صورت گرفته هیچ اثری از جسد وی پیدا نشد. طرفداران این نظریه این ادعا را مطرح کرده‌اند که جسد در تابوتی شیشه‌ای از طریق زنجیر در ارتفاع ۵۰ متری از سقف آویزان بوده و پرتوهای نور صبحگاهی از نورگیر روی گنبد به جسد می‌تابیده است که با توجه به مسلمان بودن قابوس، بیشتر به یک افسانه شبیه است تا واقعیت.
کتبیه‌های موجود بر بدنه حاکی از این است که بنا در اصل کاخ بلندی بوده است که قرار بوده به آرامگاه پادشاه مشهور آل زیار اختصاص یابد، اما اینکه واقعا با همین هدف ساخته شده یا خیر، نمی‌توان با قطعیت نظر داد.
گنبد قابوس به عنوان میل راهنما
در بخش‌های مختلف ایران شاهد وجود برج‌های آجری هستیم که به آن میل راهنما یا منار گفته می‌شود مانند منار جنبان اصفهان. منار در لغت به معنی محل نور یا آتش است. این بناهای آجری معمولا در محدوده اطراف شهرها ساخته می‌شدند تا مسافران در تاریکی شب بتوانند مسیر خود را به راحتی پیدا کنند. گروهی از باستان‌شناسان معتقدند گنبد قابوس هم نوعی میل راهنما بوده که برای راهنمایی مسافران در دشت کرگان ساخته شده است و در گنبد مخروطی آن آتشدانی وجود داشته که از روزنه موجود در گنبد، نور آتش به بیرون می‌تابیده است.
گنبد قابوس؛ نشانی از شکوه و قدرت پادشاه
در میان آثار تاریخی، شاهد وجود بناها و کتبه‌هایی هستیم که به منظور نمایش قدرت و شکوه پادشاهان ساخته شده‌اند. به عقیده برخی باستان‌شناسان، برج گنبد قابوس می‌تواند نمادی از قدرت و شکوه قابوس بن وشمگیر بوده و به منظور جاودانه کردن نام ساخته شده باشد.
مساحت گنبد کاووس
یکی از ویژگی‌های که باعث تمایز این برج از سایر بناهای مشابه خود شده، استفاده از پلانی به شکل ۱۰ پر است. این پلان نشانی از توسعه ریاضیات و علوم در جهان اسلام است و هوش معماران ایرانی در هزاره اول بعد از میلاد را به رخ می‌کشد. ارتفاع بنا در بعضی از منابع ۵۵ متر و در برخی دیگر ۷۲ متر عنوان شده است. تپه‌ای که برج روی آن ساخته شده هم حدود ۱۵ متر ارتفاع دارد.
این برج در قسمت‌های پایین برج دارای قطری برابر با ۱۷ متر است که هرچه به سمت بالاتر می‌رویم به ۱۵.۵ متر کاهش پیدا می‌کند.
یکی از سوالاتی که درباره نحوه ساخت گنبد قابوس مطرح شده این است که چطور بدون وجود داربست توانسته‌اند چنین بنایی با چنین ارتفاعی بسازند؟ کارشناسان با بررسی‌هایی که انجام داده‌اند به این نتیجه رسیده‌اند که معماران بنا با ایجاد تل خاک به صورت مارپیچ و پله‌ای به دور نمای ساختمان توانسته‌اند این کار را انجام دهند. در پایان کار نیز خاک‌ها در اطراف برج پخش شده است.
در ساخت گنبد قابوس از چه مصالحی استفاده شده است؟
گنبد چند صدساله قابوس از ترکیبی از ملات ساروج و آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شده است. این آجرها که به آجرهای ریشه‌دار معروف هستند، در اثر مرور زمان و نور آفتاب به رنگ زرد طلایی درآمده‌اند. آجرها از اندازه‌های ۶*۶ سانتی‌متر تا ۲۵*۲۵ سانتی‌متر متغییر بوده، اما دارای شکل یکسانی هستند. آجرهای به کار رفته در قسمت‌های پایین بدنه از نوع آجرهای ریشه‌دار و آجرهای به کار رفته در قسمت‌های بالاتر از نوع کفشکی هستند.
گنبد قابوس دارای پی و بنای بسیار مستحکمی است. بر اساس گفته‌ها و شنیده‌ها، بعد از کامل‌شدن پی بنا، معمار آن به مدت ۵ سال مخفی شده بود تا قابوس او را وادار نکند که قبل از آماده‌سازی کامل پی، ساخت بنا را شروع کند، چون از عمر بنا کم می‌شد. این بنا حتی در برابر زلزله‌هایی که در این منطقه رخ داده و بزرگی آن بیش از ۶ ریشتر بوده، هم آسیبی ندیده و هیچگونه تخریبی در آن رخ نداده است. پی این بنا که بر روی زمین سفت ساخته شده ۹.۸۲ متر ارتفاع دارد ولی متاسفانه با حفاری‌های غیر مجاز صورت گرفته، کف بنا تخریب شده است.
بدنه گنبد کاووس
بدنه مدور این بنا از پای بست تا زیر گنبد را شامل می‌شود که ارتفاعی برابر با ۲۷ متر دارد. بدنه روی پایه ای ساخته شده که بخش زیادی از آن در دل تپه قرار گرفته است. محیط بیرونی بنا به شکل ۱۰ پره مثلثی برجسته طراحی شده و فاصله پره‌ها از یکدیگر ۱.۳۴ متر است. این پره از پای بست شروع شده و تا زیر گنبد مخروطی ادامه دارند.
در قسمت پایین، بدنه روی صفحه ای مدور ثابت شده که ارتفاع آن ۲.۷۵ متر است. فاصله بدنه تا گنید نیز با یک حاشیه به یکدیگر متصل شده‌اند.
گنبد مخروطی
گنبد مخروطی شکل این بنا دارای ارتفاعی برابر با ۱۸ متر بوده و به صورت دوپوسته طراحی شده است. گنبد بدون هیچگونه واسطه ای روی بدن سوار شده و ارتفاع بنا را به ۳۷ متر افزایش داده است. شیب به کار رفته در گنبد و سطح صاف و صیقلی آن شاهکاری در معماری ساخت گنبد محسوب می‌شود. پوسته بیرونی گنبد به حدی صاف و صیقلی است که حتی پرندگان هم امکان ایستادن بر روی آن را ندارند.
قسمت داخلی گنبد از نوعی آجر تخم مرغی شکل ساخته شده، اما آجرهای به کار رفته در قسمت بیرونی گنبد از نوع آجرهای ریشه‌دار است که به آن آجر دنباله‌دار هم می‌گویند. نمونه این آجرها را در برج رادکان جرجان(کردکوی) هم می‌توان دید.
انعکاس صدا در خارج از بنا
یکی از جذاب‌ترین بخش‌های محطوطه گنبد قابوس برای بازدیدکنندگان، فضایی دایره شکل در خارج از بنا است که اگر در مرکز آن باستید و فریاد بزنید، صدای‌تان اکو شده و بسیار بلندتر شنیده می‌شود.
تزئینات گنبد قابوس
همانطور که قبلا هم توضیح دادیم این بنا در اوج سادگی ساخته شده و ظاهرا هنگام ساخت بنا، ویژگی‌هایی چون استحکام و ماندگاری نسبت به زیباسازی آن اولویت بیشتری داشته است. شاید بتوان گفت تنها تلاشی که برای زیباسازی این بنا به کار رفته، علاوه بر لایه گچ داخلی، یکی مقرنس بسیار ساده است که بر روی در ورودی ایجاد شده و جزو اولین مقرنس‌های معماری ایران محسوب می‌شود و دوم ایجاد کتیبه‌هایی روی بدنه خارجی گنبد است.
امکانات برج گنبد قابوس
اطراف بنای گنبد قابوس به عنوان باغ ملی (پارک قابوس) در نظر گرفته شده و محوطه‌سازی‌هایی در اطراف آن انجام شده است تا مسافران بتوانند در کنار بازدید از بنای گنبد، استراحتی کوتاه نیز داشته باشند.
دیدنی‌های اطراف گنبد کاووس
در سفر به شهر گنبد کاووس، حتما به موزه فرش، دریاچه مصنوعی و سد گلستان سری بزنید. این جاذبه‌های مسافت بسیار کمی با بنای تاریخی گنبد کاووس دارند و می‌توانند تجربه بسیار خوبی برای‌تان رقم بزنند.
ثبت ملی و جهانی برج گنبد کاووس
این اثر تاریخی و ماندگار با توجه به ویژگی‌های کم‌نظیری که دارد توانست در سال ۲۰۱۲ در سی و ششمین اجلاس یونسکو، به عنوان پانزدهمین اثر ایران به ثبت جهانی برسد. قبل از آن نیز در سال ۱۳۱۰ با شماره ۸۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده بود.
بازدید رایگان از میراث جهانی گنبد قابوس هم‌زمان با دوازدهمین سالروز ثبت جهانی
معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان صبح یکشنبه در گفت‌وگو با خبرنگاران : به‌مناسبت دوازدهمین سالروز ثبت جهانی میراث جهانی گنبد قابوس، بازدید از بلندترین برج آجری جهان امروز یکشنبه ۱۰ تیرماه ۱۴۰۳ برای عموم رایگان است.
مرتضی حسینقلی‌زاده افزود: میراث جهانی گنبد قابوس که در سال ۱۳۹۱ با شماره ۱۳۹۸ در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده است یکی از بی‌نظیرترین یادمان‌های برجسته معماری ایران در دوره اسلامی در شمال شهر گنبدکاووس و در سه کیلومتری بازمانده شهر باستانی گرگان (جرجان)، قرار دارد.
معاون میراث‌فرهنگی استان گلستان خاطرنشان کرد: زمان بازدید از این اثر جهانی ارزشمند از ساعت ۹ الی ۱۹ است.
انتهای پیام
نظرات