کاوشگران باستان‌شناسی در محوطه باستانی سیلک، سفال‌های منقوشی کشف کردند که نقشی از هنر نساجی از هزاره چهارم پیش از میلاد را بر خود داشتند. هنر نساجی در این دیار کهن، در دوران اسلامی به اوج خود رسید به طوری که در دوران صفوی و قاجار، کاشان یکی از مهم‌ترین مراکز بسط و گسترش هنر نساجی به شمار می‌رفت.
بر اساس اطلاعات ثبت شده در کتاب تاریخ کهن ایران در سده ۱۱، هشت هزار کارگاه بافندگی و ۲۵۰ کارگاه ابریشم‌بافی در کاشان فعال بود که به بافت انواع پارچه‌های حریر، ابریشم و زربافت مشغول بودند، بنابراین در سفر به کاشان، حتماً به سراغ هنر نساجی سنتی این شهر بروید.
هنرهای مخمل‌بافی، شعربافی، قالی‌بافی، زیلوبافی، گیوه‌بافی، رنگرزی سنتی و مهارت بافت فرش جوشقان از جمله آثار ثبت شده در فهرست میراث ناملموس کشور مرتبط با نساجی سنتی است که از مناطق مختلف کاشان فرهنگی ریشه گرفته است.
شَعر بافی
«شعربافی» یا «شَربافی» یکی از صنایع نساجی و پارچه بافی سنتی است که در کاشان ریشه و سابقه‌ای کهن دارد. نوعی پارچه از جنس ابریشم که در بافت آن از نقشه خاصی استفاده نمی‌شود.
پارچه‌های شَعرباف از ابریشم طبیعی و با دستگاه «چهار وردی» بافته می‌شود. بیشتر تولیدات آن کمربند و سربند لباس‌های کردی، حوله و روسری زنانه، چادرشب، بقچه و مانتو است.
شَعربافی به دو شیوه ساده و میله‌ای (راه‌راه) صورت می‌گیرد، شَعر ساده را بیشتر به رنگ‌های بنفش، زرشکی، مشکی، زرد و سبز برای لباس زنان و شَعر میله‌ای را به شکل سیاه و سفید به عرض دو و طول ۱.۵ متر برای لباس مردان می‌بافند.
مخمل‌بافی
مخمل پارچه‌ای است از جنس ابریشم یا پنبه که یک روی آن صاف و روی دیگر آن دارای پرزهای کوتاه متراکم و لطیف است که در انواع مختلف شامل: مخمل ساده، مخمل موج‌دار و مخمل نقش برجسته تولید می‌شود. قدیمی‌ترین مخمل ایرانی شناخته شده در موزه هنرهای تزئینی پاریس است و کارشناسان زمان بافت آن را از سده دوازدهم یا پانزدهم میلادی معین کرده‌اند. برخی پژوهشگران، آغاز پیدایش مخمل را به قرون اولیه اسلامی نسبت می‌دهند. در زمان صفویان، مخمل نیز در کنار دیگر صنایع نساجی بیش از پیش شکوفا شده و پیشرفت‌های چشمگیری در نوع بافت، رنگ‌آمیزی، طرح و نقشه آن به وجود آمد. در این دوره مخمل‌های منقوش با پرز یک‌دست و گاه مخمل برجسته با تار و پودی از طلاو نقره بافته می‌شد. مخمل کاشان از دیرباز شهرت فراوان داشته و در دوره قاجار نیز بیش از ۴۲ نوع پارچه از جمله پارچه‌های زربافت، مخمل، اطلس و حریر در این شهر تولید می‌شده است.در حال حاضر دو دستگاه مخمل ساده و نقش برجسته در کارگاه هنرهای سنتی کاشان و چند مورد در هتل‌های سنتی کاشان دائر است.
این هنر در گذشته در رنگ‌ها و طرح‌های مختلف برای جانماز، جلد قرآن، کت، عبا، پرده و رویه مبل و صندلی، رومیزی، روتختی، کوسن، پرده و در تهیه لباس و جهیزیه نوعروسان استفاده می‌شده است.
زری‌بافی
زری پارچه‌ای ابریشمی و دارای نقوش سنتی بسیار متنوع و ظریف است که به دلیل وجود نوعی نخ معروف به نام گلابتون در سراسر پارچه به آن زری یا زربفت گفته می‌شود. تاریخ زری‌بافی در ایران به دو هزار سال قبل باز می‌گردد. تولید این دستبافت، در دوران ساسانی و صفویه به اوج خود می‌رسد که بیشتر برای تزئین کاخ‌ها و لباس شاه و درباریان مورد استفاده قرار می‌گرفت. این بافته سنتی از دو گروه نخ تار و پود از جنس ابریشم خالص بوده که بعد از بافت از ظرافت و لطافت خاصی برخوردار می‌شود. در اغلب موارد زمینه یا بوم پارچه زری از نخ ابریشم است و نخ گلابتون جز نخ‌های پود است. ساختمان دستگاه زری‌بافی بسیار ساده و با آلات چوبی ساخته می‌شود که با هر دستگاه به طور معمول دو نفر کار می‌کنند، یک نفر بافنده و دیگری شاگرد که به «گشواره کش» معروف است. کار گشواره کش بالا و پایین بردن گشواره‌هایی است که نقشه‌ها روی آن نقش بندی شده است و در قسمت بالای دستگاه نصب است و به این وسیله نقش‌ها به طرف بافنده هدایت می‌شود.
زیلوبافی
زیلو، شکل تکامل یافته از حصیر است که در کاشان و یزد بافته می‌شود و از مهم‌ترین هنرها و صنایع دستی ایران به‌شمار می‌رود. بافت زیلو، قرن‌ها قبل از اسلام رایج بوده است، زیرا که شواهد موجود نشان می‌دهد که در قرون اولیه اسلامی، زیلو کاربرد فراوانی در مکان‌های مذهبی داشت و نام آن با بنای مذهبی گره خورده بود.
زیلو، نوعی فرش است که با نخ و پنبه با رنگ روشن و تیره بافته و در مساجد و حسینیه‌ها از آن استفاده می‌شود. زیلو، برخلاف سایر فرش‌های تولید شده در ایران، از تنوع رنگی کمی برخوردار است. هر فرش، معمولا دارای دو رنگ است، مانند سبز و نارنجی، آبی و سفید، سورمه‌ای و سفید، گلی و سفید، قهوه‌ای و سفید، زرشکی و سفید یا گلی و آبی.
نقش‌های زیلو در هیچ یک از هنرهای تزیینی دیگر یافت نمی‌شود. تعداد این نقش‌ها بسیار است و این امر، نشانه ابتکار استادکاران و تسلط آنها بر زیبایی‌شناسی این نوع دست بافت است. مهارت سنتی بافت زیلو در فهرست میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده است.
هر زمان که به کاشان سفر کردید و صنایع نساجی سنتی را دیدید از کارگاه صنایع وابسته آن، یعنی کارگاه‌های چله‌تابی، چله‌کشی، رنگرزی، نقشه‌کشی، پیله‌کشی، ورتابی، چله‌دوانی، کلیاب‌کشی، چله‌پیچی هم دیدن کنید.
کاشان که در سال ۱۳۹۷ به‌عنوان شهر ملی نساجی انتخاب شد، در شهریور ۱۴۰۲ با نظر شورای جهانی صنایع‌دستی به‌عنوان شهر جهانی نساجی انتخاب شد. دریافت ۸۷ نشان ملی و جهانی توسط هنرمندان رشته‌های زری‌بافی، مخمل‌بافی، شعربافی، زیلوبافی، سفال‌گری و ثبت شهر جهانی نساجی سنتی، کاشان را در حوزه منسوجات سنتی به شهری منحصر به فرد تبدیل کرده است.
انتهای پیام
نظرات