آیین‌های محرم در خراسان‌جنوبی جلوه‌ای ویژه از پیوند عمیق مردم این استان با سنت‌های عاشورایی است که ریشه در تاریخ و فرهنگ منطقه دارد. مراسمی مانند نخل‌گردانی در روستای درخش، بیل‌زنی در خوسف، شام غریبان، خیمه‌سوزان، هفت‌منبر، اطعام عزاداران و تعزیه‌خوانی، هر یک نمادی از عشق و ارادت مردم به خاندان اهل بیت (ع) و تجلی باورهای دینی و فرهنگی آنان به شمار می‌رود.
این آیین‌ها نه تنها بازتاب‌دهنده همبستگی مذهبی و اجتماعی مردم است، بلکه با حفظ و انتقال آن از نسلی به نسل دیگر، هویت معنوی و فرهنگی منطقه را تقویت کرده‌اند. تداوم برگزاری این مراسم، نشانگر اهمیت پایدار سنت‌ها و نقش مهم آنها در زنده نگه داشتن یاد و راه امام حسین (ع) در دل مردم خراسان‌جنوبی است.
نخل‌گردانی در درخش؛ آیینی منحصر به‌فرد در جنوب شرق ایران
آیین نخل‌گردانی روستای درخش در شهرستان بیرجند، یکی از آیین‌های عزاداری ویژه و منحصر به‌فرد در خراسان جنوبی است که با آغاز ماه محرم، توجه عزاداران و پژوهشگران حوزه فرهنگ عاشورا را به خود جلب می‌کند. این آیین از صبح روز تاسوعا آغاز می‌شود و تا ظهر عاشورا ادامه دارد.
نخل درخش، سازه‌ای چوبی با ارتفاعی حدود شش متر است که به نماد پیکر مطهر حضرت ابوالفضل العباس (ع) شناخته می‌شود. این نخل توسط اهالی روستا، به‌ویژه نسل جوان، آماده و تزئین شده و طی سه نوبت در "عصر تاسوعا، شب عاشورا و ظهر عاشورا" به حرکت درمی‌آید.
ساختار ظاهری نخل درخش با نمونه‌های مشابه در دیگر نقاط کشور تفاوت دارد. این تفاوت در ساخت، حرکت و شیوه حمل آن به گونه‌ای است که نخل‌گردانی درخش به عنوان یک آیین منحصربه‌فرد، واجد ارزش‌های مردم‌شناختی و آیینی است.
حرکت نخل بر دوش نخل‌گردان‌ها انجام می‌شود. این افراد که وظیفه حمل نخل را نسل‌به‌نسل به ارث برده‌اند، با نظمی خاص و با همراهی عزاداران و علم‌داران، آن را در صحن مسجد جامع حرکت می‌دهند.
در حین برگزاری این آیین، دسته‌هایی از عزاداران با کوبیدن چوب‌های استوانه‌ای‌شکل به یکدیگر، فضایی صوتی خاصی پدید می‌آورند که همراه با نوحه‌خوانی و اشعار محتشم کاشانی، ابعاد عاطفی و معنوی مراسم را تقویت می‌کند.
این آیین، نه‌تنها نمادی از ارادت به اهل‌بیت (ع) است، بلکه تجلی‌گاه هویت جمعی، انتقال میراث فرهنگی و تقویت انسجام اجتماعی در میان اهالی روستا نیز محسوب می‌شود.
بیل‌زنی در خوسف؛ بازتاب فرهنگی از واقعه شهدای کربلا
آیین بیل‌زنی ظهر عاشورا در شهرستان خوسف، از جمله آیین‌های متمایز در خراسان جنوبی است که با پیشینه‌ای دیرینه، جایگاهی ویژه در فرهنگ عزاداری مردم منطقه دارد. این آیین، بازتاب روایتی از حضور طایفه بنی‌اسد در دشت کربلا پس از شهادت امام حسین (ع) است.
در این مراسم، چهار گروه پانزده‌نفره از اعضای هیأت‌های مذهبی محلی، در قالب دو دسته اصلی، با در دست داشتن بیل، در صف‌هایی دایره‌ای‌شکل قرار می‌گیرند. عزاداران در هنگام اجرای آیین، بیل‌ها را به صورت هماهنگ به هم می‌کوبند و ذکر "حیدر علی" را هم‌صدا فریاد می‌زنند.
حرکات نمایشی بیل‌زن‌ها و صدای برخورد بیل‌ها به یکدیگر، فضای آیینی خاصی ایجاد می‌کند که با مفاهیم احترام به شهدا، وفاداری و تدفین اجساد شهدای کربلا در هم تنیده است. باور عمومی در میان مردم خوسف آن است که بیل‌نزدن در ظهر عاشورا، پیامدهای منفی برای معیشت و محصولات کشاورزی آن سال خواهد داشت.
این آیین که پیش‌تر در سال ۱۳۲۷ شمسی برای مدتی متوقف شده بود، مجدداً با پیگیری‌های مردمی احیا شد و در سال ۱۳۹۱ با شماره ۵۰۸ در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسید. ثبت ملی این آیین گامی در راستای صیانت از میراث معنوی مردم منطقه محسوب می‌شود.
بیل‌زنی خوسف، در کنار جلوه‌های نمایشی و آیینی، نقشی هویتی برای جامعه محلی دارد و بستری برای مشارکت نسل‌های جوان در انتقال فرهنگ و باورهای مذهبی نیز فراهم می‌آورد.
امروزه این مراسم با مشارکت گسترده مردم محلی و استقبال گردشگران آیینی، به یکی از شاخص‌ترین آیین‌های محرم در خراسان جنوبی بدل شده است.
شام غریبان بیرجند؛ آیینی در جستجوی نور در شب تاریک دشت نینوا
مراسم شام غریبان در شب یازدهم محرم، یکی از تأثیرگذارترین آیین‌های عزاداری در بیرجند است که با روشن کردن شمع و حرکت‌های نمادین، به یاد غربت و آوارگی بازماندگان دشت کربلا برگزار می‌شود.
در این آیین، مردم با حضور در مساجد، تکایا و کوچه‌های قدیمی، شمع به دست گرفته و با چهره‌هایی غم‌زده، سوگواری می‌کنند. این مراسم با هدف بازآفرینی بخشی از فضای شام عاشورا و حمایت از فرزندان اهل‌بیت (ع) برگزار می‌شود.
برخی هیأت‌ها اتاقک‌های شیشه‌ای متحرکی طراحی می‌کنند که در آن صدها شمع روشن می‌شود. کودکان و نوجوانان نیز با همراهی خانواده‌ها در این مراسم شرکت می‌کنند تا از کودکی با مفاهیم عاشورا و ایثار آشنا شوند.
مداحان اهل‌بیت (ع) در شام غریبان، با قرائت روضه و نقل مصیبت‌های حضرت زینب (س)، حضرت رقیه (س) و سایر اسرای کربلا، فضای مراسم را با احساسی عمیق همراه می‌سازند. این روضه‌خوانی‌ها، نقش محوری در انتقال مفاهیم عاشورایی به نسل جدید ایفا می‌کند.
در حین برگزاری مراسم، هیأت‌های مذهبی در کوچه‌ها به حرکت درمی‌آیند و برخی عزاداران به رسم نمادین، خاک بر سر و صورت خود می‌ریزند. این حرکت، نشانی از اندوه و حیرت بازماندگان حادثه عاشورا در برابر ظلم واردشده به اهل‌بیت (ع) است.
آیین شام غریبان، افزون بر جنبه آیینی، به عنوان یکی از سرمایه‌های فرهنگی و اجتماعی مردم بیرجند، به تقویت همبستگی خانوادگی و پیوندهای اجتماعی نیز یاری می‌رساند.
قتلگاه و آیین خیمه‌سوزان؛ تجسم عینی از ظهر عاشورا
محل موسوم به «قتلگاه» در شهر بیرجند، همه‌ساله در ظهر عاشورا، میزبان هیأت‌های عزاداری است که برای اجرای آیین خیمه‌سوزان و یادآوری لحظات پایانی واقعه کربلا گرد هم می‌آیند.
در آغاز مراسم، هیأت‌ها با اجرای سینه‌زنی و نوحه‌خوانی به عزاداری می‌پردازند و با فرا رسیدن ظهر عاشورا، مراسم به اوج خود می‌رسد. خیمه‌هایی نمادین در این محل برافراشته می‌شود که در پایان مراسم به آتش کشیده می‌شوند.
خیمه‌سوزی، بازتاب لحظاتی است که سپاه یزید پس از شهادت امام حسین (ع)، خیمه‌های اهل‌بیت (ع) را به آتش کشید و کودکان و زنان را آواره کرد. این آیین، با همراهی روضه‌خوانی و سوگواری، صحنه‌ای تأثیرگذار از مظلومیت اهل‌بیت (ع) را بازسازی می‌کند.
مراسم خیمه‌سوزی، با استقبال گسترده مردم و هیأت‌های مذهبی روبه‌رو می‌شود و عزاداران با حضور در این محل، به اوج سوگواری می‌رسند. این آیین، نه‌تنها جنبه عزاداری دارد، بلکه ابزاری برای انتقال روایت عاشورا از طریق عناصر بصری به شمار می‌آید.
بسیاری از هیأت‌ها در این مراسم از عناصر نمایشی مانند شبیه‌خوانی و کاروان‌های نمادین بهره می‌گیرند. این شیوه‌ها به فهم بیشتر واقعه عاشورا برای کودکان و نوجوانان کمک می‌کند و حضور معنادارتری برای آنها رقم می‌زند.
قتلگاه بیرجند در عاشورا، به نقطه‌ای مرکزی برای نمایش وحدت و انسجام مردم این شهر تبدیل می‌شود و بازتابی از هویت دینی و تاریخی مردم منطقه است.
انتهای پیام
نظرات