سقاخوانی یک آیین کهن در برخی از شهرهای ایران از جمله نوش‌آباد است که در آن نوحه‌های مربوط به واقعه عاشورا در قالب موسیقی سنتی ایرانی اجرا می‌شود. اشعار سقاخوانی بر پایه صنایع ادبی و لبریز از شور و حال دینی است. اما به‌جز اخباری شفاهی بر پایه نقل قول‌ها، هنوز هیچ پژوهشی در خصوص این آیین انجام نشده است. موسیقی نوحه‌های سقاخوانی، عنوان پژوهشی است که توسط محمد مشهدی نوش‌آبادی، دانشیار گروه ادیان و فلسفه دانشگاه کاشان انجام شده است که در گفت‌وگو با ایسنا به تشریح این آیین ماه محرم پرداخت.
سقاخوانی، به‌عنوان یک آیین جمعی چگونه پدید آمده و از کجا ریشه گرفته است؟
آیین‌های جمعی، یکی از ارکان رفتار دینی به‌حساب می‌آید و بیشتر آیین‌های جمعی نیازمند خواندن سرود و شعر است که هم موزون هستند و هم‌خوانش آن‌ها با لحن و وزن موسیقایی انجام می‌شود. موسیقی بیشتر آیین‌های دینی لحن و آواز است و گاهی هم همراه با ساز نواخته می‌شود. واقعه کربلا، از همان آغاز، انگیزه برپایی آیین‌های سوگواری بوده که حکومت‌های شیعه مانند حکومت آل‌بویه رونق گسترده‌تری یافته است. این سنت در فرهنگ ایرانی بنا بر منابع موثق تاریخی استمرار داشته و با آغاز حکومت صفویان رونق فراوانی یافته و بسیاری از سنت‌ها و آیین‌های بومی ایران به آن راه یافته است و اهل فتوت و قلندریه نیز در گسترش آن نقش داشته‌اند و یکی از آیین‌هایی که بنا بر فتوت‌نامه سلطانی در فرهنگ جوانمردان ریشه داشته، آیین سقایی است که صنف سقایان آن را انجام می‌داده‌اند. این گروه در کنار پیشه روزمره خود در ایام محرم در مجالس آیینی حاضر شده و تشنگان را سیراب می‌کرده‌اند و آب‌آوری حضرت عباس در روز تاسوعا و عاشورا بر اهمیت این آب و سقایی در این ایام افزوده است. از این‌رو رفته‌رفته سقایان به دسته کوچکی از عزاداران تبدیل شدند که نوحه‌هایی را در هنگام آب دادن می‌خواندند و در شهرهایی مانند کاشان، دسته‌های سقایی به‌وجود آمده‌اند که دورهم نشسته و اشعار مربوط به واقعه عاشورا را در قالب دستگاه‌ها و گوشه آوازهای موسیقی سنتی ایرانی می‌خوانند که نوش‌آباد، یکی از مناطقی است که تنوع شعری و سبک موسیقایی چشمگیرتری دارند.
اگرچه سقاخوانی به نام نوش‌آباد در فهرست میراث معنوی ثبت شده، اما گستره این آیین مشخص است پس چگونه از دیگر آیین‌های عزاداری متمایز شده است؟
سقّایی، از باوقارترین آیین‌های عزاداری محرم است که در شهرهای مختلف ایران رواج داشته است و هیئت سقّایی در شهرهای همدان، کاشان، تهران، تبریز، قم، یزد، اراک، کرمان، نوش‌آباد، آران و بیدگل، نیاسر و حتی شهرهای عتبات عالیات در عراق این آیین را برگزار می‌کنند. سقّایی، آیین ذکر واقعه عاشورا به‌صورت نوحه‌سرایی دسته‌جمعی و هماهنگ بدون سینه‌زنی و زنجیرزنی و سنج و طبل است. سقّاخوانان به دو دسته و هر دسته به یک گروه اصلی به‌عنوان نقیب یا استاد و یک گروه به‌عنوان شاگرد تقسیم می‌شود که چهار حلقه جدا از هم هستند. قطعات اصلی شعر را، دو گروه نقیب خوانده و دو گروه شاگرد که معمولاً تعدادشان از گروه اصلی بیشتر است بیت آغاز را پاسخ می‌گویند. زیبایی، متانت و سبک موسیقایی باشکوه و سنگین سقّایی بسیار تأثیرگذار و شورانگیز است. در کنار لحن آهنگینِ خوانندگان آنچه بیشتر جلوه می‌کند، اشعار به کار رفته در این نوحه‌ها است که با محتوای مفاهیم قرآنی و عرفانی و لطایف ذوقی و حقایق تاریخی و باورهای اسطوره‌ای آن، اشعار سقّایی را از سطح شعر عامیانه بالاتر آورده است.
سقاخوانی در منطقه کاشان، به چه صورت برگزار می‌شود؟
هیئت‌های مختلف سقایی در منطقه کاشان فعالیت دارند که شامل پنج هیئت سقایی در کاشان، پنج هیئت سقایی در نوش‌آباد و دو هیئت سقایی در آران و بیدگل می‌شود. فعالیت برخی از این هیئت‌ها در طول سال نیز به‌صورت هفتگی و یا دو هفتگی استمرار دارد. سقاخوانی نوش‌آباد، از شامگاه عید غدیر آغاز شده و طلیعه ماه محرم به‌حساب می‌آید و به‌نوعی اعلام عزای محرم است. ازاین‌رو اشعار آغازین سقایی اعلام ماه عزا و آغاز سوگواری و سپس اشعار سلام بر امام حسین و یاران امام در کربلاست و به همین مناسبت در آغاز عزاداری، سقاخوانان کاشان به بازار شهر رفته و اعلام عزاداری می‌کنند. سقاخوانان به دو صورت در تشکیلات عزاداری شرکت دارند. برخی از آن‌ها مانند هیئت‌های سقایی کاشان و خانقاه بیدگل هیئت عزاداری مستقل محسوب می‌شوند، اما در نوش‌آباد پنج دسته سقاخوانی، هیئتی جدا محسوب نمی‌شوند و در واقع همان عزاداری در ۱۲ شب آخر ذی‌الحجه و روزهای تاسوعا و عاشورا است که در حسینیه محله خود به سقاخوانی می‌پردازند. خوانندگی هیئت حسینی نوش‌آباد، جذاب‌تر از سقایی‌های کاشان است، زیرا بر نوع اشعار و سبک موسیقایی آن دقت و مراقبت می‌شود و از دیگر سقایی‌ها ممتاز است. انتخاب اشعار و موسیقی و هارمونی خواندن نوحه‌ها چشمگیر است و هر بیننده و شنونده را مجذوب می‌کند. استفاده از نوع دستگاه موسیقی که تنوع آن کم هم نیست در ساختارهای عروضی مشخص برای نوحه‌ها، انسجامی به موسیقی سقایی نوش‌آباد داده که در جای دیگر قابل مشاهده نیست.
چه چیزی شعر سقایی و شعر مداحی را از هم جدا می‌کند؟
شعر سقایی باید برای گروه استاد که دسته‌جمعی می‌خوانند و البته تخصصی در موسیقی ندارند، قابل همخوانی باشد و هم برای گروه شاگردان که متنی در مقابل ندارند و بیت مطلع هر شعر و یا بند ترجیع‌بند و یا مصرعی از ترکیب‌بند را تکرار می‌کنند، قابل حفظ کردن باشد. از طرفی چون نوحه سقایی نیازمند دم گرفتن گروه استادان و جواب دسته شاگردان نیز هست، متفق‌الارکان بودن به آهنگین بودن نوحه‌خوانی هم کمک می‌کند. یک نمونه از این اشعار که مهم‌ترین شهر سقایی و متضمن ظرافت خاص رابطه بین دو گروه استاد و دو گروه شاگردان است، شعر «زهر سو نوحه و بانک فغان است» که در طلیعه ماه محرم خوانده می‌شود. شعری که در ذکرخوانی و سینه‌زنی به‌صورت ضربی نواخته شود، آن شعر در دستگاه سقایی در قالب گوشه یا آوازی مناسب حال سقاخوانی خوانده می‌شود. در واقع لحن و به تعبیری آواز و دستگاهی که نوحه سقایی در آن اجرا می‌شود، آن را از دیگر سبک‌های عزاداری متمایز می‌کند.
رکن اصلی آیین سقایی و وجه تمایز آن از دیگر سبک‌های عزاداری، نوع آهنگ خوانش اشعار است که در قالب آوازها، دستگاه و گوشه‌های موسیقی ایرانی اجرا می‌شود. در گذشته نوجوانان خوش‌صدا و خوش‌آواز را ترغیب می‌کرده‌اند تا به جمع سقایان بپیوندند، چون آواز از ارکان این آیین است. نیمی از اشعار سقایی و مشهورترین آن‌ها در مایه دشتی خوانده می‌شود، زیرا آواز دشتی به‌خاطر ویژگی حزن‌انگیز مناسب مجلس سوگ است. سبک‌های شور، ابوعطا، راست‌پنجگاه، سه‌گاه، ماهور و بیات اصفهان در ردیف بعدی قرار دارند.
شعر سقایی، مخصوص مجالس آیینی است و به‌صورت دسته‌جمعی خوانده می‌شود ازاین‌رو برای سهولت خوانش دسته‌جمعی، بیشتر اشعار متفق‌الارکان یا وزن‌های تکرار شونده‌اند که برخی از آن تعبیر به وزن خیزآبی کرده‌اند که در مقابل شعر مختلف‌الارکان و یا جویباری قرار دارد.
موسیقی نوحه‌های سقاخوانی که از نوحه‌های دیگر متمایز می‌شود، ناشی از وزن عروضی شعر است. شعر سقایی در چه وزنی خوانده می‌شود؟
بیشترین وزن عروض در اشعار سقایی به تعداد ۱۰ شعر، متعلق به وزن «مستفعلن مستفعلن مستفعلن فع» در بحر «رجز» است که نوحه‌های آن عموماً در مایه دشتی خوانده می‌شود. رجز به معنای سرعت و اضطراب است و موضوع شعر این وزن، شرح مفاخر و بیان مردانگی است. در چنین مواقعی آواز مضطرب شده و به‌سرعت از دهان بیرون می‌آید و بر این اساس، بیشترین شعر سقایی که متضمن روح حماسه و یادآور حماسه عاشورا و بر این وزن سروده شده است. معروف‌ترین نوحه‌ها در بحر رجز نوحه‌های«بهر وداع آخرین، زینب ای خواهر» و «ای کشته غلطان به خون، ای حسین جانم» از شاعری با تخلص «صامت» که احتمالاً محمدباقر صامت بروجردی (۱۳۳۳-۱۲۶۳ق) است. وزن دیگر «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن» در بحر «هزج مثمن سالم» است که هفت شعر در این وزن و در مایه‌های سبک شور، دشتی و سه‌گاه خوانده می‌شود و زیباترین اشعار سقایی در این بحر است. بحر هزج به معنای گردانیدن آواز است و معروف‌ترین نوحه‌های سقایی در این بحر است. «چو شد سقای مظلومان، روانه جانب میدان» و نوحه «چرا افتاده‌ای در خاک و در خون ای علمدارم؟» است. اما دو شعر از این وزن در مایه‌های دشتی و سبک شور نیز خوانده می‌شود که عبارتند از شعر «چرا افتاده‌ای در خاک و در خون، ای علمدارم» و شعر «دلاخون شو که از هر سو غم و محنت هویدا شد».
وزن «مستفعل مستفعل مستفعل فعلن» که در بحر رجز و در مایه‌های دشتی و سبک شور خوانده می‌شود. شش نوحه سقایی به این بحر اختصاص دارد ازجمله نوحه‌های «ماه غم و ماتم شد و خون شد دل وجانم» از نوایی و «مهمان لب عطشان به لب آب که دیده؟» از فراهی که این وزن عمدتاً مربوط به نوحه‌های ورودی ایام محرم و اعلام عزاست. پنج نوحه سقاخوانی نوش‌آباد بر وزن «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات» در بحر «رمل مثمن مقصور» سروده شده و در مایه دشتی خوانده می‌شود، ازجمله آن‌ها «چون علی آمد به میدان گفتُ شاه کربلا» و «در وداع آخرین فرمودُ شاه کربلا». پنج نوحه سقاخوانی نیز در وزن عروضی «مفاعلن فاعلن مفاعلن فاعلن» در بحر «مُضارِع مثمن مقبوض محذوفین» است که در مایه راست‌پنجگاه خوانده می‌شود و از پرخوانترین و زیباترین نوحه‌های سقایی است. ازجمله نوحه‌های«چو زد سموم خزان به لاله زارحسین» و «سلام ما بر سر انورت یا حسین» است.
چهار نوحه که بیشتر آن‌ها از نوحه‌های معروف سقایی است در وزن «فعولن فعولن فعولن فعولن»؛ بحر «متقارب مثمن سالم» است و در مایه دشتی خوانده می‌شود، مانند «اباالفضل علمدار من خیزُ از جا» از اسماعیل قناد و «من امشب گرفتار این کوفیانم».
سه نوحه سقاخوانی نوش‌آباد نیز بر وزن «مفاعلن مفاعلن مفاعلن مفاعلن» در بحر «هزج مثمن مقبوض» یا «رجز مثمن مخبون» در مایه ابوعطا خوانده می‌شود، ازجمله نوحه «هلال ماه غم، عیان به اهل عالم آمده» و نوحه «پشت وپناه لشکرم، از چه به خون شناوری» که ابوالحسن صبا برای گوشه جغتایی در سه‌گاه این وزن را پیشنهاد کرده است.
سه نوحه سقایی که از باشکوه‌ترین و تأثیرگذارترین نوحه‌هاست در وزن «مفتعلن فع مفتعلن مفتعلن مفعولن مفتعلن فع مستفعل فع» است که مقداری از بحرهای عروضی معمول طولانی‌تر است و گاهی برای سینه‌زنی هم از آن استفاده می‌شود. این سه نوحه که در مایه دشتی خوانده می‌شود، از خروشنده‌ترین نوحه‌هاست که سه شعر «آهُ چو اندر دشت بلا» و نوحه «ثانی حیدر شد ز وفا» و نوحه «شد روان جانب میدان» را شامل می‌شود، گرچه به‌رغم هماهنگی این سه شعر، گاهی اوزان آن کم و زیاد و یا نامرتب می‌شود.
برخی اشعار سقایی به‌صورت تک نوحه‌ای انجام می‌شود، این نوحه‌ها چه ویژگی خاصی دارند؟
از میان نمونه‌های منتخب، شش وزن دو بار در شعر سقایی تکرار شده است. یکی از آن‌ها وزن «فاعلات مفعولن فاعلات مفعولن» بحر «مقتضب مثمن مطوی مقطوع» است که در مایه راست‌پنجگاه خوانده می‌شود و نمونه آن شعر «از مدینه یا زهرا موکب عزا آمد» است. وزن دیگر «مستفعلن فعولن مستفعلن فعولن» است که در مایه آوازی ماهور خوانده می‌شود با نوحه «ای خفته در یم خون ای بـاوفا اباالفضـل» و نوحه سوم نیز شعر«یا حسین بر تو و همرهانت سلام» است که در بحر متدارک، بر وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن» و در آواز ابوعطا خوانده می‌شود.
در بررسی آثار «مستفعلن فعولن فعولن فعولن»، وزن دو نوحه دیگر است که در مایه‌های بیات اصفهان و دشتی خوانده می‌شود و نمونه آن شعر«پیراهنی بیاور ای خواهر ای زینب» است. یا شعر«ای مه نو عجب غم فزایی» در وزن «فاعلاتن فعولن فعولن» که در مایه ابوعطا خوانده می‌شود و آخرین وزن نیز «مستفعلن فع مستفعلن فع» است که در مایه دشتی خوانده می‌شود و شعر «آمد دوباره ماه محرم» معروف‌ترین نوحه در این وزن است. معروف‌ترین و موزون‌ترین نوحه تک‌نوحه سقایی در وزن «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن فع مستفعلن فعولن» است که در مایه دشتی خوانده می‌شود، این نوحه که با مصراع آغازین «ز هر سو نوحه و بانگ فغان می‌آید، گویا محرم شده»، اولین نوحه سقایی و به‌نوعی معرّف آیین سقایی است. برخی اشعار سقایی بر وزن «فعلات مفتعلن فعل فعلات مفتعلن فعل» سروده شده و در مایه ابوعطا خوانده می‌شود و شعر «مه غم ز بام فلک زند، به تمام خلق جهان صلا» یکی از زیباترین و موسیقایی‌ترین اشعار سقایی است. نوحه «مسلم به زیر تیغ کین گفتا به آه آتشین» بر وزن «مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن» در بحر «رجز مثمن سالم» در مایه ابوعطا خوانده می‌شود یا نوحه«از برج غم پیدا ماه محرم شد» که در وزن «مستفعلن فعلن مستفعلن فعلن» و بحر «بسیط مخبون» تنظیم شده و در مایه ماهور یا راست پنجگاه اجرا می‌شود.
شعر «شیعیان پیک ماه عزا می‌رسد» یکی از نوحه‌های معروف سقایی است که در وزن «فاعلاتن مفاعیلن فعلن فعل» سروده شده و در مایه دشتی خوانده می‌شود و شعر«سقای سپاه غریبان! ای ابالفضل! ای عموجان»بر «مستفعل فع فعلاتن فعلاتن فعلاتن» هنگامه‌ای است که حماسه عباس بن علی را در عاشورا توصیف می‌کند.
نوحه «کاروان حسین شد سوی کربلا» که توسط سقایان روز عاشورا اجرا می‌شود بر وزن «فاعلاتن فعلات فاعلاتن فعلات» تنظیم شده و در مایه‌های ابوعطا، شور، ماهور و سه‌گاه خوانده می‌شود و آخرین شعر نیز در وزن «مستفعلن فعلن فعلاتن فعلاتن» است که در مایه دشتی خوانده می‌شود و معروف‌ترین نوحه آن با مطلع «مهمان لب عطشان به لب آبُ که دیده» اجرا می‌شود.
نوحه سقاخوانی، به‌جز وزن شعر، دارای ساختار و قالب مشخص نیز هست؟ این قالب چگونه تعیین می‌شود؟ شاعر این قالب را طراحی می‌کند یا سقاخوانان این شعر را ساختاربندی می‌کنند؟
قالب و ساختار اشعار سقایی متناسب با نوع خوانش سقاخوانی است. بر این اساس بیشتر اشعار در قالب مسمط مربع است که ۴۲ شعر از ۷۰ شعر منتخب را شامل شد. مُسَمَّط به‌نوعی از قصیده یا شعر گفته می‌شود که شاعر بنای آن را بر چند مصراع هم‌قافیه بنهد و مصراع آخر را بر قافیه‌ای دیگر قرار دهد. با این تفاوت که در مسمط سقایی، ابتدای مسمط بیتی بر همان وزن و قافیه می‌آید. گروه استاد ابتدا تک‌بیت را خوانده و شاگردان جواب می‌دهند، سپس در پایان هر مربع مسمط که توسط استادان خوانده می‌شود، شاگردان همان بیت آغازین را جواب می‌دهند. در اشعار سقایی نمونه‌هایی از مسمط مسدس، مسمط مثلث نیز دیده می‌شود. توجه زیاد به قالب مسمط مربع متضمن ویژگی اصلی نوحه سقایی نیز هست، زیرا هم استادان به شاگردان استراحتی بدهند تا بیت یکم بند مانند را تکرار کنند و هم اینکه با پایان مصراع هم‌قافیه با بیت تکرار، شاگردان به یاد نوبت جواب نوحه خود بیفتند. گرچه ساختار بیشتر این اشعار مسمط است، اما در نوحه‌خوانی این مسمط‌ها به‌نوعی ترجیع‌بند به‌حساب می‌آید، زیرا پس از پایان هر مربع بیت آغازین تکرار می‌شود.
قالب غزل، با شمارگان ۱۳ شعر، پس از مسمط مربع، بیشترین اشعار را تشکیل می‌دهد که پس از خوانش هر بیت توسط استادان، بیت آغازین توسط شاگردان تکرار می‌شود. ترکیب‌بند با شش سومین قالب شعر سقایی است که شاگردان پس‌ازآنکه هر بند، توسط استادان خوانده شد، بیت اول و یا بیت ترکیب را تکرار می‌کنند. قطعه با چهار شعر، مستزاد با دو شعر، دیگر اشعار سقایی منتخب را تشکیل می‌دهند.
سقایی، نوحه‌خوانی همگانی است و به‌نوعی همه شهروندان آن را در زمانی غیر از محرم نیز زمزمه می‌کنند در حالی که نوحه توسط مداح اجرا شده و در حافظه مردم ماندگار نیست. ریشه این ماندگاری شعر در کجاست؟
عمده اشعار سقایی منطقه کاشان مربوط به شاعران دوره قاجار، پهلوی و معاصر کاشان است و برخی اشعار نیز از خطایی و عشاق، دو شاعر زواره‌ای است که این شاعران، در مجالس سقایی حضور پیدا کرده و به تعبیری سقاخوان بوده‌اند. بنا بر آنچه از زندگی و احوال شاعران سقایی به‌دست می‌آید، اکثر آن‌ها صاحب حرفه و مشاغلی هستند ارتباط مستقیمی با مقولات فرهنگ و ادبیات ندارد.
«غلامرضا نوایی»، بزرگ‌ترین شاعر اشعار سقایی منطقه کاشان و هفت شعر، پرتعدادترین و بهترین اشعار نیز از او است که باید آن‌ها را ازجمله اشعاری دانست که سخت مورد توجه سقاخوانان است. نوایی که درویشی روشن ضمیر بود، شغل حلبی‌سازی و چیلانگری را پیشه خود ساخته بود.
عزیزالله فراهی، متولد ۱۲۹۳، دومین شاعر مورد توجه سقاخوانان است که از راه شعربافی، جولایی و زیلوبافی امرار معاش می‌کرد. اغلب اشعار او در مدح و مرثیه است که برخی از آن‌ها در مجموعه «چاووش عزای امام حسین» جمع‌آوری شده است.
اشعار حبیب‌الله خباز متولد ۱۲۹۶شمسی نیز در میان سقاخوانان بازتاب زیادی دارد. خباز در ۲۰ سالگی در کلاس اکابر به سوادآموزی پرداخت و در ۲۲ سالگی سرودن شعر را آغاز کرد.
دیگر شاعر سقایی عباس عشاقی متولد ۱۲۶۱ متخلص به عشاق از خوروبیابانک است که در شهر زواره، مرثیه‌سرایی می‌کرد و به سبب شغلش، به عباس پینه‌دوز شهرت یافت. از سواد بهره‌ای اندک داشت، اما دارای حافظه‌ای قوی بود، وقایع تاریخی کربلا را آموخت و سپس مشغول سرودن اشعار مذهبی و مرثیه شد.
شیخ محمدتقی زواره‌ای متولد ۱۲۶۶ متخلص به خطایی از شاعران دورة قاجاری زواره است که در مکتب‌خانه، مقدمات فارسی و عربی را یاد گرفت و با شعر شاعران بزرگ فارسی آشنا شد.
میرزا حسینعلی منشی متولد ۱۳۰۶ قمری از تجار بزرگ کاشان بود. شغل او در ابتدا تجارت منسوجات ابریشمی بود که سپس به استخدام ادارة معارف کاشان درآمد و آموزگار شد.
میرزا غلامحسین شکوهی از دیگر شعرای مورد توجه سقاخوانان است که در اوایل زندگی عطاری می‌کرد و اواخر آن تجارت فرش و زیلو را پیشه کرد. اشعار او در حدود ۱۰ هزار بیت می‌شود که عمده آن مرثیه است.
انتهای پیام
نظرات