سیدحسن مهدیخانی سروجهانی در گفت‌وگو با ایسنا، به مناسبت سالروز حمله به مسجد گوهرشاد، در خصوص وضعیت سیاسی اجتماعی کشور در زمان قیام مسجد گوهرشاد، اظهار کرد: حمله به مسجد گوهرشاد در عصر پهلوی اتفاق افتاد، پس از انقلاب مشروطه در کشور ما مجلس مستقر و قانون تدوین شد و نمایندگان در عرصه سیاسی اجتماعی نقش‌آفرینی می‌کردند.
وی ادامه داد: با روی کار آمدن رضاخان و روحیه استبدادی که در پیش‌گرفته بود مجلس قدرت خود را از دست داد و تغییراتی در قانون صورت گرفت چراکه رضاخان سیاست‌های انگلیسی‌ها را دنبال می‌کرد و در پی پیاده‌سازی این موارد در ایران بود که رویکرد تجددگرایی، مدرنیته شدن، وحدت ملی و باستان‌گرایی از جمله این رویکردها بود.
وی ادامه داد: بر همین اساس تغییراتی در نظام آموزشی، قضایی و عرصه‌های اجتماعی انجام داد و دنبال این بود با نگاه باستان‌گرایی فرهنگ‌های محلی را کمرنگ و سیاست‌های ضد اسلامی را اجرایی کند به‌طور مثال برنامه لباس‌های متحدالشکل و کشف حجاب در همین راستا انجام شد.
عضو هیات علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه آزاد قزوین خاطرنشان کرد: بسیاری از برنامه‌هایی که رضاخان در پیش‌گرفته بود دارای پارادوکس بود ازجمله اینکه می‌گفت قصد احیای ایران باستان را دارد اما از طرف دیگر به فرهنگ اصیل ایرانی توجه نمی‌کرد و در حال زدودن پوشش اصیل ایرانی اسلامی بود تا پوشش تحت تأثیر فرهنگ غربی را در جامعه ایرانی اجرا کند.
وی افزود: رضاخان شناخت و درک صحیحی از جامعه ایرانی و زیرساخت‌های بنیادین فرهنگ ایرانی نداشت و یا اینکه مشورت‌های درستی به او داده نمی‌شد، به همین جهت برنامه‌های تحت تأثیر فرهنگ غربی و سیاست‌های استعماری را در ایران دنبال می‌کرد.
مهدیخانی سروجهانی گفت: در سال ۱۳۱۳ رضاخان به ترکیه سفر و با آتاتورک دیدار می‌کند که در این دیدار تحت تأثیر تحولات ترکیه قرار می‌گیرد؛ پس از بازگشت به کشور تصمیم می‌گیرد برنامه‌هایی در جامعه ایرانی پیاده کند که در این خصوص دچار خطای محاسباتی می‌شود چون اصالت، فرهنگ و هویت جامعه ایرانی و اسلامی را نشناخته بود و ایران را با جامعه ترکیه مقایسه می‌کرد.
وی خاطرشان کرد: در تاریخ ترکیه همیشه با آمدورفت حکومت‌ها دچار تغییرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و تغییر در زبان، دین و پوشش شده بود اما در جامعه ایرانی این‌طور نبود چراکه ایران اصالت عمیق فرهنگی و تاریخی دارد که با وجود تهاجمات دوره‌های مختلف تاریخی، حفظ شده بود.
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی قزوین با اشاره به اینکه رضاخان به فرهنگ اصیل ایرانی پی نبرده بود، بیان کرد: رضاخان سال ۱۳۱۴ تصمیم می‌گیرد پوشش مردان با کلاه شاپو را جایگزین کلاه‌های سنتی کند برای همین کلاه سنتی مردان را پاره و آنان را بازداشت می‌کرد و پس از آن نیز مسئله پوشش زنان و کشف حجاب اتفاق افتاد.
چه عواملی موجب اعتراضات و حمله به مسجد گوهرشاد شد؟
وی در پاسخ به اینکه چه عواملی موجب اعتراضات و حمله به مسجد گوهرشاد شد؟ ادامه داد: پس از اجباری شدن کلاه شاپو اوایل تیرماه ۱۳۱۴ مردم متدین و روحانیون مشهد به این اقدام واکنش نشان دادند، جمعی از روحانیون در منزل یکی از روحانیون متنفس به اسم شیخ یونس اردبیلی جمع شدند و تصمیم گرفتند نماینده‌ای را برای اعلام اعتراض نزد رضاخان بفرستند. در پی این تصمیم یکی از روحانیون به نام شیخ قمی به‌عنوان نماینده از مشهد عازم تهران می‌شود اما قبل از اینکه به تهران برسد به دستور رضاخان بازداشت می‌شود.
این پژوهشگر تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی بیان کرد: پس‌ازاینکه خبر دستگیری شیخ قمی به مشهد می‌رسد مردم ۱۹ تیرماه به نشانه اعتراض در مسجد گوهرشاد جمع می‌شوند، محمدتقی بهلول هم یکی از خطیبان مطرح و معروف در خراسان بود که به‌صورت اتفاقی در حرم امام رضا (ع) حضور داشت، بهلول با مشاهده اعتراض و تحصن مردم، ضمن رهبری مردم آنان را
به ایستادگی دعوت می‌کند و از مردم می‌خواهد تا زمان آزاد شدن شیخ حسین قمی در مسجد گوهرشاد تحصن کنند که در روزهای اول در پی حمله نظامیان به مسجد، عده‌ای شهید و مجروح می‌شوند.
وی ادامه داد: در این مدت عده‌ای از روحانیون صاحب نفوذ مشهد برای پایان دادن به تحصن، میانجی‌گری می‌کنند؛ همچنین «اسدی» و «نواب احتشام رضوی» از متولیان حرم امام رضا(ع) تلاش می‌کنند تا بهلول و مردم را برای پایان دادن به تحصن متقاعد کنند اما بهلول شرط پایان تحصن را آزادی شیخ حسین قمی و بازگرداندن او به مشهد عنوان می‌کند.
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی قزوین مطرح کرد: در جریان این اعتراضات رضاخان دستور برخورد شدید با متحصنین در مسجد گوهرشاد را می‌دهد که در پی این دستور روز ۲۱ تیرماه خیابان‌های اطراف حرم توسط نیروهای نظامی محاصره و ادوات و تجهیزات نظامی مستقر و در نیمه‌های شب به مسجد حمله می‌شود؛ عده‌ای از متحصنین هم در خواب بودند که به آنان حمله و از زوایای مختلف تیراندازی می‌کنند. در پی این حمله افراد زیادی از زائران و تحصن‌کنندگان به شهادت می‌رسند و تعداد شهیدان ۱۶۰۰ نفر عنوان می‌شود.
وی عنوان کرد: محمدتقی بهلول به همراه عده‌ای از قبائل هزاره از افغانستان که در مسجد گوهرشاد تحصن داشتند درحالی‌که تحت تعقیب بودند به افغانستان می‌روند و شیخ حسین قمی به عراق تبعید می‌شود، برخی دیگر از روحانیونی که در قیام مسجد گوهرشاد نقش‌آفرینی کرده بود نیز تحت تعقیب قرار می‌گیرند که برخی‌ها از آنان هم دستگیر می‌شوند. بعد از مدتی رضاخان، «اسدی» نایب تولیه‌ی حرم حضرت امام رضا (ع) را اعدام می‌کند.
قیام مسجد گوهرشاد چه تأثیری در جامعه داشت؟
مهدیخانی در خصوص تأثیرات قیام مسجد گوهرشاد در آن برهه زمانی، اظهار کرد: در آن برهه زمانی قیام مسجد گوهرشاد برای جامعه انقلابی و متدین خیلی موفقیت‌آمیز نبود چراکه تعداد زیادی از مردم به شهادت رسیدند و بر خفقان افزوده شد، حتی در دی ماه همان سال رضا خان قانون کشف حجاب را در جامعه پیاده کرد.
وی عنوان کرد: در همان روزها کنسول‌گری بریتانیا گزارشی می‌دهد و می‌گوید اگرچه قدرت نظامی و تهاجم رضاخان باعث شد مخالفین به کنج بروند اما کشتار مسجد گوهرشاد موجب شکاف عمیق بین دولت و شاه شد و اعتماد حدودی مردم به رضا خان نیز از بین رفت و قتل‌عام گوهرشاد به‌زودی فراموش نخواهد شد.
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی قزوین خاطرنشان کرد: در پی این حادثه نقش روحانیون در برملا کردن اقدامات ضددینی رضا خان و روشنگری مردم آشکار شد که ازجمله روحانیون مشهد می‌توان به شیخ آقازاده، شیخ یونس اردبیلی، شیخ هاشم قزوینی و مدرس قزوینی اشاره کرد.
وی افزود: در حادثه گوهرشاد مردم با ایستادگی نقش خود را ایفا کردند و حضور روستائیان و عشایر در این قیام نیز بی‌سابقه بود.
نقش قیام مسجد گوهرشاد در تغییر اذهان عمومی چه بود؟
مهدیخانی سروجهانی در پاسخ به اینکه آیا اعتراضات مسجد گوهرشاد در تغییر نگاه اذهان عمومی به سیاست‌های حکومت اثرگذار عمل کرد؟ افزود: پس از قیام گوهرشاد در اذهان مردم تغییرات مهمی نسبت به حکومت شکل گرفت. رضاخان در دوره اول حکومت به دین‌داری تظاهر و در دسته عزاداری حضور پیدا می‌کرد و بر خود گل و خاک می‌مالید؛ اما شخصیت‌های بانفوذی همچون آیت‌الله بهبهانی هشدار می‌دادند که رضاخان در پی فریب دادن مردم است و این موضوع در حمله به مسجد گوهرشاد آشکار شد و مردم متوجه شدند که حکومت پهلوی برای ارزش‌های دینی و اهل بیت(ع) حرمت قائل نیست.
این پژوهشگر تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی مطرح کرد: مسجد گوهرشاد در دوره‌های تاریخی و به‌ویژه در انقلاب اسلامی نقش مهمی ایفا کرده است؛ نام این مسجد از زمان تأسیس تا به امروز با حرم حضرت امام رضا(ع) گره خورده که نشان از اهمیت و جایگاه آن دارد.
مهدیخانی سروجهانی تصریح کرد: قیام مردم مشهد در ۲۱ تیر ۱۳۱۴ سرآغاز تحولات سیاسی و اجتماعی بود که در تاریخ ماندگار شد، همچنین پس از پیروزی انقلاب اسلامی شاهد به‌عنوان یکی از کانون‌های مهم روشنگری موردتوجه بوده است. مسجد گوهرشاد چه در پیروزی انقلاب و چه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ماندگاری و استحکام آرمان‌های انقلاب اسلامی مؤثر عمل کرده است.
از قیام مسجد گوهرشاد چه نتیجه‌ای می‌توان گرفت؟
وی افزود: از قیام مسجد گوهرشاد می‌توان نتیجه گرفت حکومت پهلوی برای حفظ قدرت، جان مردم و مقدسات را به خطر انداخت. مسجد صرفاً محل عبادت نیست و کاربردهای مختلفی دارد. همان‌طور که پیامبر(ص) فرموده مسجد مکانی است که در عرصه‌های اجتماعی نقش‌آفرینی می‌کند و حادثه مسجد گوهرشاد این مهم را در تاریخ مساجد اسلامی زنده می‌کند.
این استاد تاریخ در پایان با اشاره به اینکه حمله به مسجد گوهرشاد لکه ننگی در حکومت پهلوی بود، گفت: امام خمینی(ره) در مناسبت‌های مختلف به قیام مسجد گوهرشاد اشاره و آن را یادآوری می‌کردند تا به‌عنوان درسی برای نسل‌های بعدی باشد.
انتهای پیام
نظرات