به گزارش ایسنا، هشتمین نشست بین‌المللی و دویست و چهاردهمین نشست علمی - تخصّصی مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری تحت عنوان «راهکارهای جلوگیری از مهاجرت نخبگان در راستای برنامه‌های توسعه کشور» برگزار شد.

در این نشست، دکتر حمید محمدی؛ دانشیار و مدیرگروه پژوهشی برنامه‌ریزی توسعه و پیشرفت مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری به عنوان مدیر علمی نشست و همچنین دکتر حسین سلیمی؛ رئیس سابق دانشگاه علامه طباطبائی و استاد تمام در حوزه روابط بین‌الملل و پروفسور دکتر حمدانی؛ رئیس سابق دانشکده علوم اجتماعی UAJK، استاد و مشاور ارشد دانشگاه بین‌المللی فاطمیه، کراچی و حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر سید ابوالحسن موسوی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه به‌عنوان سخنرانان در این نشست به ایراد نقطه‌نظرات خود پرداختند.

در ابتدای نشست دکتر حمید محمدی، دانشیار و مدیرگروه پژوهشی برنامه‌ریزی توسعه و پیشرفت مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری به عنوان مدیر علمی نشست، گفت: بحث فرار مغزها و یا مهاجرت نخبگان یکی از پایدارترین چالش‌های کشورهای در حال گذار و درحال‌توسعه به طور ویژه در کشورهای حوزه خاورمیانه و آسیای جنوب غربی است. وقتی از فرار مغزها صحبت می‌کنیم تنها مسئله سرمایه انسانی موضوع بحث نیست، بلکه فرار مغزها مسائل دیگری از جمله تضعیف سیستم نوآوری و اختلال در توسعه مبتنی بر دانش را نیز در بر می‌گیرد که حتی در بلندمدت می‌تواند استقلال یک کشور را مورد تهدید قرار دهد.

وی ادامه داد: طبق چشم‌انداز ۲۰۲۲ سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، خروج نیروی کار ماهر از کشورهای با درآمد متوسط به کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی در طی دهه گذشته شدت گرفته است. در ایران نیز طبق داده‌هایی که از وزارت علوم منتشر شده است، بیش از ۱۵درصد از فارغ‌التحصیلان دوره دکتری در کشور ظرف ۵ سال پس از فارغ‌التحصیلی مهاجرت می‌کنند که عمده آنها در دانشگاه‌های برتر کشور تحصیل کرده‌اند. این مسئله عوامل متعددی دارد که از جمله آن می‌توان به دسترسی محدود به زیرساخت‌های تحقیقاتی، عدم تطابق بین آموزش و بازار کار، بی‌ثباتی سیاست‌ها، سیستم های انگیزشی ضعیف و... اشاره کرد.

حمید محمدی در ادامه ضمن اشاره به اینکه مسئله فرار مغزها لزوماً جرم نیست و نمی‌تواند ذات منفی داشته باشد گفت: وقتی از فرار مغزها صحبت می‌شود این مسئله می‌تواند راهکارهایی داشته باید که مواردی چون تبدیل فرار مغزها به گردش مغزها از طریق سیستم ‌هایی مثل تشویق مهاجرپذیری و تقویت اکوسیستم‌های نوآوری داخلی از جمله این راهکارها هستند.

مدیرگروه پژوهشی برنامه‌ریزی توسعه و پیشرفت مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری در ادامه خاطرنشان کرد: در نشست امروز می‌خواهیم به چند سوال کلیدی در خصوص مهاجرت نخبگان پاسخ دهیم که از جمله این موارد مهم می‌توان به تعریف مهاجرت نخبگان، مهم‌ترین علل و ریشه‌های مهاجرت نخبگان، آموزه‌های تجارب بین‌المللی در مهاجرت نخبگان، ارتباط مهاجرت نخبگان با برنامه‌های توسعه و در پایان راهکارهای حل مهاجرت نخبگان اشاره کرد.

در ادامه نشست پروفسور دکتر حمدانی؛ رئیس سابق دانشکده علوم اجتماعی UAJK، استاد و مشاور ارشد دانشگاه بین‌المللی فاطمیه، کراچی به عنوان سخنران نشست ضمن اشاره به مهاجرت به عنوان یک آموزه الهی که در قرآن نیز به آن اشاره شده است، گفت: مسئله مهاجرت نخبگان صرفاً یک موضوع دانشگاهی نیست، بلکه چالشی در حوزه سیاست‌گذاری است که در خانواده‌ها و آینده کشورها تأثیر می‌گذارد.

وی افزود: از منظر اسلامی وقتی از مهاجرت صحبت می‌کنیم این مسئله می‌تواند مقدس باشد که از منظر اقتصادی یک سری عوامل دفعی و یک سری عوامل جذبی دارد. مهاجرت نخبگان در یک کشور علاوه بر خروج ارز به کشور مقصد برای امرارمعاش مهاجرت‌کنندگان موجب از دست رفتن نیروی کار ماهر در کشور می‌شود.

دکتر حمدانی در ادامه عواملی از قبیل حقوق پایین، فقدان شایسته‌سالاری، تحقیق و توسعه ضعیف، بیکاری، جرم و جنایت، فقر، مشکلات خانوادگی، شرایط سخت اقلیمی و..... را از جمله عوامل دافعه در مهاجرت نخبگان یاد کرد و به عواملی چون وجود آزادی بیان، احساس امنیت، اشتغال، ازدواج، ادامه تحصیل، حقوق بالاتر، رشد علمی بالاتر و... به عنوان جازبه مقصد اشاره کرد.

رئیس سابق دانشکده علوم اجتماعی UAJK ، ستاد و مشاور ارشد دانشگاه بین‌المللی فاطمیه، کراچی تشریح کرد: وقتی از فرار مغزها یا همان مهاجرت نخبگان صحبت می‌کنیم، یعنی اینکه تعداد زیادی از افراد حرفه‌ای که به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند را در نظر داریم که با مهاجرت به دنبال ایجاد فرصت‌های بهتر برای خودشان هستند. باید تأکید کنم که مهاجرت نخبگان صرفاً یک مهاجرت نیست، بلکه با مهاجرت نخبگان دستگاه عصبی یک جامعه تخلیه می‌شود و در آینده کشور را مورد تهدید قرار می‌دهد. مهاجرت نخبگان هزینه‌های پنهانی را در پی دارد که موجب از دست رفتن نیروی کار ماهر، از دست رفتن نوآوری، از دست رفتن اساتید و مربیان و... می‌شود.

وی در ادامه افزود: در مورد ایران باید این برنامه‌ای که وجود دارد اصلاح شود. من در مورد برنامه‌های کلان و چشم‌انداز ایران اطلاعی ندارم، اما این اسناد چشم‌انداز نیاز به اصلاح دارد. در میان کشورهای اسلامی ایران جزو یکی از بهترین کشورها از حیث وجود نخبگان است که درعین‌حال یکی از بالاترین نرخ‌های مهاجرت نخبگان را دارد. درهرحال امکان تغییر این فضا از طریق اصلاح زیست‌بوم تحقیق و پژوهش، توانمندسازی کانون‌های نوآوری بخش خصوصی، وضع قوانین حامی نخبگان می‌تواند به مدیریت بحث نخبگان در کشور کمک کند.

در ادامه این نشست دکتر حسین سلیمی؛ رئیس سابق دانشگاه علامه طباطبائی و استاد تمام در حوزه روابط بین‌الملل گفت: ما باید از زاویه دیگری به موضوع مهاجرت نخبگان نگاه کنیم. نگاه کردن به مهاجرت نخبگان به عنوان یک خطر آن را برای ما به یک خطر جدی تبدیل می‌کند و اگر ما آن را به عنوان یک فرصت نگاه کنیم برای ما به یک فرصت تبدیل خواهد شد.

حسین سلیمی ادامه داد: ما اگر بخواهیم با جامعه جهانی یک ارتباط مؤثر داشته باشیم بهترین کانال این ارتباط نخبگان علمی هستند. در عصر جهانی‌شدن که عصر پیوستگی بیشتر ملت‌ها به یکدیگر است، شاید مسئله مهاجرت نخبگان را به‌گونه‌ای دیگر باید دید و به فرصت‌های آن بیشتر از تهدیدات آن باید توجه کرد.

رئیس سابق دانشگاه علامه طباطبائی تشریح کرد: مهاجرت نخبگان یک مسئله بسیار مهم و تعیین‌کننده است که از آن به عنوان یکی از شاخصه‌های جهانی‌شدن یاد می‌شود. در مطالعه‌ای که بنده در مورد مهاجرت نخبگان داشتم برای این مسئله عوامل متعددی دسته‌بندی شده است. عده‌ای ناامنی اجتماعی را عامل این مسئله می‌دانند که افراد در زندگی روزمره اجتماعی احساس امنیت نمی‌کنند و به همین دلیل دست به مهاجرت می‌زنند. عده‌ای دیگر ناامنی سیاسی در زندگی افراد را عامل بروز مهاجرت یاد کرده‌اند. عامل سوم شکل‌گیری نوعی گفتمان در ذهن افراد است مبنی بر این که ما در اینجا موفق نخواهیم شد و رسیدن به موفقیت در کشوری دیگر دست‌یافتنی است که این گفتمان موجب مهاجرت نخبگان می‌گردد.

وی در ادامه گفت: ریشه دیگر مهاجرت نخبگان عوامل اقتصادی و بیکاری است، اما مهم‌تر از آن نبود امکانات تحقیقاتی و امکان ارائه نتیجه تحقیقات در فضای بین‌المللی است. مشکل بسیاری از نخبگان این است که نوآوری دارند، اما به‌جز چاپ چند مقاله علمی پژوهشی امکان دیگری برای آنها وجود ندارد؛ بخصوص در حوزه علوم انسانی که افراد حتی نظریات جدید دارند، اما امکان ارائه این نظریه به سطح بین‌الملل وجود ندارد.

این استاد حوزه روابط بین‌الملل در مورد راهکارهایی که سایر کشورها برای موفقیت در جذب نخبگان انجام داده‌اند به مواردی همچون امکان اشتغال، امکان تحصیل، دادن بورس‌های تحصیلی متفاوت، دادن ویزا و اقامت سریع به نخبگان، مشارکت‌دادن نخبگان در تدوین سیاست‌های داخلی، فراهم کردن امکان ارتباط بین نخبگان داخلی و نخبگان خارجی، حمایت بسیار جدی دانشگاه‌ها از نخبگان و ارتباط جدی دانشگاه با نخبگان، ارائه تخفیف‌های بالای مالیاتی به نخبگان و وجود سیاست‌های فرهنگی نوآوری و شکوفایی برای نخبگان اشاره کرد.

وی افزود: متأسفانه در شرایط فعلی که در کشور وجود دارد تعداد زیادی از مردم چه نخبه و چه غیر نخبه تمایل زیادی به مهاجرت دارند و این تمایل به مهاجرت بخصوص از سال ۲۰۲۳ به بعد بالا گرفته و حدود ۵۵ درصد از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در تلاش برای مهاجرت هستند. این درصد از تمایل دانشجویان برای مهاجرت خطرناک است و بیشتر از مهاجرت نخبگان بوی فرار مغزها را می‌دهد.

حسین سلیمی در بیان پیشنهادهای سیاستی به سه پیشنهاد اشاره کرد و گفت: من به سه پیشنهاد اشاره می‌کنم که بتوانیم در راستای برنامه‌های توسعه سیاست‌های خودمان را اصلاح کنیم. اولاً باید دیدگاه خودمان را از مهاجرت به عنوان یک جرم به مهاجرت به عنوان ایجاد یک فرصت تغییر دهیم و همچنین معیارهای خود را در سیستم‌های شناسایی نخبگان تغییر دهیم.

وی افزود: پیشنهاد دوم در مورد دانشگاه‌ها است که باید حتماً یکی از مأموریت‌های خودشان را در حمایت از نخبگان قرار دهند. دانشگاه‌ها در درجه اول باید تلاش کنند تا نخبگان را در درون خود با امکانات بالا جذب کنند. دانشگاه‌ها باید مؤسساتی را تشکیل دهند که نخبگان در رشته‌های مختلف را شناسایی کنند و در جهت جذب آنها اقدام نمایند.

 این استاد دانشگاه ادامه داد: پیشنهاد سوم اینکه دانشگاه‌ها باید ارتباط نزدیک با شبکه جهانی دانش داشته باشند. مثلاً دانشجویان بتوانند با دانشگاه‌های خارجی و داخلی به صورت هم‌زمان تحصیل کنند و مدرک مشترک بگیرند، مدرکی که در ۲۰۰ کشور دنیا معتبر و قابل ارائه باشد. ما اگر در شبکه جهانی دانش حضور داشته باشیم و نخبگان بتوانند به دانشگاه‌های خارجی رفت و آمد داشته باشند امکان رشد و پیشرفت تحصیلی برای آنها فراهم خواهد شد.

در ادامه نشست حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر سید ابوالحسن موسوی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه به عنوان سخنران دیگر نشست، گفت: ما با مفهومی روبه‌رو هستیم که هم در قرآن کریم و هم در روایات ما بسیار به آن اشاره شده است. ما آیات و روایات متعددی داریم که افراد را به مهاجرت تشویق می‌کند. مفهوم مهاجرت نه‌تنها یک خطر و تهدید نیست، بلکه یک مفهوم مقدس است که به انسان امکان رشد و پیشرفت علمی و روحی می‌دهد.

وی ادامه داد: من عوامل فرار مغزها را در شش مورد شامل عوامل روحی و روان‌شناسی، عوامل اخلاقی، عوامل آموزشی، عوامل اجرایی، عوامل قانون‌گذاری و عوامل قضایی تقسیم‌بندی می‌کنم. عوامل روحی و روان‌شناسی از جمله مهم‌ترین عوامل و نیازهای انسانی است که مورد توجه قرار می‌گیرد در نتیجه ما باید مدیرانی را انتخاب کنیم که به نخبگان عشق می‌ورزند و موجب ایجاد اشتیاق در آنها می‌شوند.

حجت‌الاسلام سید ابوالحسن موسوی افزود: در عوامل اخلاقی باید به انگاره نبود عدالت در انتخاب مدیران و نبود شایسته‌سالاری اشاره کنم که خود یکی از عوامل مهم مهاجرت نخبگان و فرار مغزهاست. این عدالت در احترام به نخبگان، شایسته‌سالاری میان نخبگان و نبود هم‌فکری میان مدیران و نخبگان از جمله عوامل دافعه نخبگان هستند.

وی خاطرنشان کرد: باید از زوایای متعدد به موضوع فرار مغزها نگاه کنیم. نکته‌ای که بسیار مهم است این است که ما باید مدیرانی تربیت کنیم که هم کارآمد باشند و هم به نخبگان عشق بورزند و همین‌طور احترام به توجه به نخبگان از سوی مدیران وجود داشته باشد. از زاویه اخلاقی ما باید مدیرانی را انتخاب کنیم که در درون خود و در میان نخبگان عدالت را اجرا کرده باشند و از سطح بالای صداقت برخوردارند و با برقراری ارتباط میان مدیران و نخبگان موجب شکل‌گیری هم‌فکری میان مدیران و نخبگان می‌شوند.

این مدرس دانشگاه در راهکارهای اجرایی برای جذب نخبگان به عواملی چون اختصاص بودجه کافی برای جذب نخبگان، ارتباط تنگاتنگ علمی و فرهنگی میان مدیران و نخبگان، استفاده از طرح‌های نخبگان، ایجاد هماهنگی بین سخنان و عملکرد مدیران و طرح قوانینی برای حمایت از طرح‌های نخبگان اشاره کرد.

در ادامه نشست دکتر حمید محمدی، دانشیار و مدیرگروه پژوهشی برنامه‌ریزی توسعه و پیشرفت مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری به عنوان مدیر علمی نشست در جمع‌بندی نشست گفت: در خصوص موضوع حمایت از نخبگان در برنامه‌های توسعه باید اشاره شود که در برنامه اول و دوم و سوم ما هیچ قانونی برای حمایت از نخبگان نداشتیم؛ اما در برنامه چهارم توسعه تمرکز بر روی رشد اقتصاد ملی مبتنی بر دانش با تأکید بر پژوهش و فناوری است که نقطه ورودی برای اهمیت دانش و فناوری و نخبگان در مسائل ملی است.

حمید محمدی ادامه داد: در برنامه پنجم توسعه ماده ۱۸ قانون برنامه، اولین ماده‌ای بود که به طور مشخص توجه به نخبگان را مورد اشاره قرار داد حمایت از نخبگان در حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی بود؛ اما در برنامه ششم توسعه توجه به نخبگان بیشتر شد و وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها به حمایت بیشتر از نخبگان موظف شدند. در نهایت در برنامه هفتم توسعه در ماده ۹۸ این برنامه به منظور فعال کردن قابلیت‌های سرزمینی و راهبردی جمهوری اسلامی ایران و تعامل مؤثر با محیط بین‌المللی و منطقه‌ای اقداماتی چون جذب و بازگشت نخبگان و نقش‌آفرینی آنها در حل مسائل کشور مورد توجه قرار گرفت.

در ادامه نشست کارشناسان و صاحب‌نظران حاضر در نشست، به بیان نقطه‌نظرات و طرح سؤالات خود پرداختند.

این نشست به صورت بین‌المللی به‌صورت حضوری و مجازی با مشارکت دستگاه‌های اجرایی ملی و استانی، دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و اندیشکده‌ها در سالن دکتر حسین عظیمی مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری برگزار شد.

انتهای پیام