ایران یکی از کشورهای واقع در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان است که طی دهه‌های اخیر با چالش جدی کاهش منابع آب تجدیدپذیر، خشکسالی‌های پیاپی، افت سطح آب‌های زیرزمینی و فرسایش خاک مواجه شده است. از طرفی رشد جمعیت، توسعه ناپایدار کشاورزی و تغییرات اقلیمی فشار مضاعفی بر منابع آب و خاک کشور وارد کرده‌اند. در چنین شرایطی، اجرای پروژه‌های آبخیزداری و آبخوانداری به عنوان راهکاری علمی و پایدار، اهمیت دوچندان یافته است. این پروژه‌ها نه‌تنها به مدیریت منابع آب کمک می‌کنند، بلکه نقش بسزایی در حفظ خاک، بهبود پوشش گیاهی، کاهش خسارات سیل و ارتقای امنیت غذایی کشور دارند.
نقش آبخیزداری در مدیریت منابع آب
آبخیزداری مجموعه‌ای از اقدامات مدیریتی و سازه‌ای است که در سطح حوزه‌های آبخیز اجرا می‌شود تا جریان رواناب‌های سطحی کنترل و از هدررفت آب جلوگیری شود. در ایران که متوسط بارش سالانه کمتر از یک‌سوم میانگین جهانی است، بارندگی‌ها عمدتاً به صورت رگباری و شدید رخ می‌دهد. این نوع بارش‌ها اغلب منجر به رواناب سریع و سیلاب‌های مخرب می‌شوند و فرصت چندانی برای نفوذ آب به سفره‌های زیرزمینی باقی نمی‌گذارند. اجرای طرح‌های آبخیزداری مانند احداث بندهای خاکی و سنگی، تراس‌بندی و ایجاد پوشش گیاهی سبب می‌شود بخشی از این رواناب در همان محل مهار و به تدریج وارد زمین شود. این امر هم خطر سیلاب را کاهش می‌دهد و هم در تقویت منابع آب زیرزمینی موثر است.
یکی از بحران‌های اصلی ایران افت مداوم سطح آب‌های زیرزمینی و خشک شدن قنوات، چاه‌ها و دشت‌ها است. آبخوانداری به معنای هدایت و نفوذ دادن آب‌های سطحی به داخل آبخوان‌هاست تا ذخایر زیرزمینی احیا شوند. برای این منظور سازه‌هایی مانند حوضچه‌های تغذیه مصنوعی، پخش سیلاب و بندهای نفوذپذیر احداث می‌شود. اهمیت این اقدامات در شرایطی که برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی به فرونشست زمین و نابودی کشاورزی در بسیاری از مناطق انجامیده، بسیار حیاتی است. با اجرای پروژه‌های آبخوانداری می‌توان از هدررفت سیلاب‌ها جلوگیری کرده و آن‌ها را به سرمایه‌ای پایدار برای نسل‌های آینده تبدیل کرد.
ایران یکی از بالاترین نرخ‌های فرسایش خاک در جهان را دارد. فرسایش خاک نه تنها حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی را از بین می‌برد، بلکه رسوب‌گذاری در پشت سدها و کاهش عمر مفید آن‌ها را نیز همراه دارد. پروژه‌های آبخیزداری با کاهش سرعت رواناب، استقرار پوشش گیاهی و تثبیت شیب‌ها، میزان فرسایش خاک را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهند. این امر در حفظ حاصلخیزی خاک، افزایش تولید کشاورزی و جلوگیری از بیابان‌زایی نقش کلیدی دارد. افزون بر این، با افزایش پوشش گیاهی در اثر اقدامات آبخیزداری، زیستگاه‌های طبیعی حیات وحش نیز احیا می‌شوند و تنوع زیستی منطقه بهبود می‌یابد.
بر اساس پیش‌بینی‌ها، تغییرات اقلیمی موجب تشدید خشکسالی‌ها و افزایش شدت بارش‌های ناگهانی در ایران خواهد شد. این یعنی کشور همزمان با دو تهدید کم‌آبی و سیلاب‌های ویرانگر مواجه است. آبخیزداری و آبخوانداری ابزاری کارآمد برای مقابله با هر دو تهدید به شمار می‌آیند؛ از یک‌سو آب‌های سطحی را مهار و ذخیره می‌کنند و از سوی دیگر خسارات ناشی از سیلاب را کاهش می‌دهند. بنابراین سرمایه‌گذاری در این پروژه‌ها در واقع نوعی سازگاری هوشمندانه با تغییر اقلیم است.
یکی از شهرستان‌هایی که طی سال‌های اخیر پروژه‌های متعدد آبخیزداری و آبخوانداری در آن اجرا شده است شهرستان خرمدره است این شهرستان یکی از قطب‌های اصلی کشاورزی در استان زنجان به شمار می‌رود که افت سطح آب‌های زیرزمینی طی سال‌های اخیر، مشکلاتی برای کشاورزان و ساکنان این منطقه ایجاد کرده است.
دشت‌های خرمدره و ابهر بیشترین خطر فرونشست را دارند
در همین رابطه، مدیر کل منابع طبیعی استان زنجان نیز در همین رابطه در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به بحران آب و پدیده فرونشست زمین، می‌گوید: بدترین وضعیت فرونشست استان در دشت ابهر و خرمدره مشاهده می‌شود و در غرب استان کمترین میزان وجود دارد.
سیدحسن حسینی می‌افزاید: در حوضه آبخیزداری و آبخوانداری، زنجان جزو استان‌های پیشرو کشور است و در صورت تأمین اعتبارات، جهش بزرگی در این زمینه محقق خواهد شد.
پیمان فقیه، معاون آبخیزداری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان زنجان نیز با بیان اینکه استان زنجان در پروژه‌های آبخیزداری همواره الگو بوده است، عنوان می‌کند: آبخیزداری سه هدف اصلی را دنبال می‌کند؛ تغذیه سفره‌های زیرزمینی، کنترل سیلاب و کاهش فرسایش خاک را دنبال می‌کند.
رئیس اداره منابع طبیعی خرمدره نیز در این رابطه می‌گوید: این شهرستان دارای دو حوزه آبریز به نام‌های خلیفه‌لو و اردجین به وسعت بیش از ۲۴ هزار هکتار است.
سونیا عطایی با اشاره به پروژه‌های اجرا شده در خرمدره، می‌افزاید: تاکنون ۳۰ مورد سازه آبخیزداری در شهرستان خرمدره اجرا شده که از این تعداد، حدود ۱۶ مورد در روستاهای شمالی و ۱۴ مورد در روستاهای جنوبی شهرستان است.
او تصریح می‌کند: اجرای این طرح‌ها علاوه بر مهار سیلاب‌ها، نقش چشمگیری در پیشگیری از افت آب‌های زیرزمینی و همچنین کاهش فرسایش خاک دارد.
وی با اشاره به اجرای سه طرح آبخیزداری و آبخوانداری رودخانه ویستان بالا و پایین، ادامه می‌دهد: با مطالعه صورت گرفته سال‌های آینده نیز دو پروژه در این مکان اجرا خواهد شد.
فرماندار خرمدره نیز در گفت‌وگو با ایسنا در این رابطه با اشاره به اهمیت مدیریت منابع آب و کنترل سیلاب در شهرستان، می‌گوید: امسال مبلغ دو میلیارد تومان در کمیته برنامه‌ریزی شهرستان برای اجرای طرح‌های آبخیزداری پیش‌بینی شده است.
مجتبی نوری می‌افزاید: یکی از پروژه‌های مهم، اجرای طرح آبخیزداری در روستای الوند است که در کنار اتوبان واقع شده و در مواقع بارش‌های شدید می‌تواند سیلاب‌ها را جذب کرده و آب را به سفره‌های زیرزمینی منتقل کند تا در نهایت چاه‌های پایین‌دست کشاورزان از آن بهره‌مند شوند.
وی همچنین از اجرای پروژه‌های دیگری در حوزه آبخیزداری خبر داد و تصریح می‌کند: امسال طرح‌های متعددی در دست اقدام داریم که از جمله آن‌ها می‌توان به پروژه‌های مسیر سیلاب ویستای بالا و پایین اشاره کرد. این طرح‌ها با هدف کنترل رواناب و تقویت آب‌های زیرزمینی اجرا خواهد شد.
به گفته وی، اجرای این پروژه‌ها از طریق اداره کل منابع طبیعی استان زنجان و اداره منابع طبیعی شهرستان خرمدره پیگیری می‌شود و نقش مهمی در کاهش خسارات ناشی از سیلاب و بهبود معیشت کشاورزان خواهد داشت.
تجربه شهرستان‌هایی مانند خرمدره نشان می‌دهد که حتی در مقیاس شهرستانی، سرمایه‌گذاری در پروژه‌های آبخیزداری و آبخوانداری می‌تواند دستاوردهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی ارزشمندی به همراه داشته باشد و الگویی برای سایر نقاط کشور باشد.
با توجه به شرایط بحرانی منابع آب و خاک در ایران، اجرای پروژه‌های آبخیزداری و آبخوانداری ضرورتی انکارناپذیر است. این پروژه‌ها نه‌تنها موجب افزایش بهره‌وری منابع طبیعی می‌شوند، بلکه امنیت غذایی، معیشت پایدار روستائیان، حفاظت از اکوسیستم‌ها و تاب‌آوری کشور در برابر تغییرات اقلیمی را تضمین می‌کنند. بنابراین لازم است حمایت‌های مالی، فنی و اجتماعی از این طرح‌ها افزایش یابد و مشارکت مردم محلی نیز به‌طور جدی جلب شود. در نهایت، آبخیزداری و آبخوانداری سرمایه‌گذاری برای امروز و آینده کشور است، سرمایه‌ای که ثمرات آن به نسل‌های بعدی نیز خواهد رسید.
انتهای پیام
نظرات