به گزارش ایسنا، ۱۵ مهرماه هر سال در تقویم رسمی کشور به‌عنوان «روز ملی روستا و عشایر» نام‌گذاری شده است؛ روزی برای قدردانی از مردمانی که در سکوت و صبوری، چرخ‌های تولید و خودکفایی کشور را در دل کوه‌ها و دشت‌ها به حرکت در می‌آورند. در میان آنان، زنان عشایر نقشی دارند که نه‌تنها مکمل که در بسیاری از موارد، محوری‌ترین عنصر حیات اجتماعی و اقتصادی ایل‌ها به شمار می‌رود.
زنان عشایر از نخستین ساعات روز، دوش‌به‌دوش مردان، در امور دامداری، تولید لبنیات، ریسندگی، بافندگی، تهیه صنایع‌دستی و تربیت نسل آینده ایل نقش‌آفرینی می‌کنند. آنان حافظ سنت‌ها و انتقال‌دهندگان فرهنگ بومی‌اند و در عین حال، در دهه‌های اخیر به عنوان نیروی مؤثر در اقتصاد خانواده و جامعه شناخته شده‌اند.
بر اساس آمار سازمان امور عشایر ایران، بیش از ۲۸ درصد از جمعیت جامعه عشایری را زنان تشکیل می‌دهند که سهمی بیش از ۵۰ درصد در فعالیت‌های تولیدی خانوارهای عشایری دارند. این حضور، نه فقط در زمینه‌های سنتی چون دامداری و صنایع‌دستی بلکه در عرصه‌های جدیدی مانند کارآفرینی، بازاریابی محصولات بومی و توسعه مشاغل خرد روستایی نیز گسترش یافته است.
در بسیاری از استان‌ها از جمله چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، خراسان جنوبی، فارس و اردبیل، زنان عشایر امروز با بهره‌گیری از آموزش‌های مهارتی، توانسته‌اند تعاونی‌های تولیدی و برندهای محلی در زمینه لبنیات ارگانیک، گلیم و جاجیم، صابون و داروهای گیاهی ایجاد کنند. این فعالیت‌ها ضمن افزایش درآمد خانوارها، به مانع مهاجرت اجباری از ایل به شهرها نیز تبدیل شده است.
جهانبخش میرزاوند -رئیس سازمان امور عشایر ایران- به مناسبت این روز، با اشاره به نقش زنان در پایداری نظام تولید عشایری گفت: زنان عشایر در همه ادوار، رکن اساسی اقتصاد کوچ‌نشینی بوده‌اند. امروز با حمایت‌های دولت و نهادهای مردمی، این زنان توانسته‌اند از مرز خودکفایی عبور کرده و به بازارهای داخلی و حتی صادراتی راه پیدا کنند. از نظر ما، توسعه پایدار در جامعه عشایری بدون حضور فعال زنان ممکن نیست.
در کنار فعالیت‌های اقتصادی، زنان عشایر در حوزه آموزش فرزندان، حفظ زبان‌ها و گویش‌های محلی، پاسداشت آداب‌و رسوم و انتقال مهارت‌های زیست در طبیعت نیز نقش فرهنگی مهمی دارند. بسیاری از پژوهشگران، این زنان را «دانش‌پژوهان خاموش طبیعت» می‌نامند؛ کسانی که بدون آموزش رسمی، اصول بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی را در عمل به کار می‌بندند.
در سال‌های اخیر، طرح‌هایی مانند صندوق اعتبارات خرد زنان عشایر، کارگاه‌های مهارت‌آموزی در سیاه‌چادرها و بازارچه‌های صنایع‌دستی عشایری در دستور کار سازمان امور عشایر و وزارت تعاون قرار گرفته است. هدف این برنامه‌ها، تقویت بنیان اقتصادی زنان و حضور آگاهانه‌تر آنان در فرایند تصمیم‌سازی‌های محلی است.
با وجود این پیشرفت‌ها، چالش‌هایی چون نبود دسترسی کافی به خدمات بهداشتی و آموزشی، فاصله مکانی از بازارها و کمبود زیرساخت‌های ارتباطی و اینترنتی همچنان مسیر توسعه زنان عشایر را دشوار می‌سازد. کارشناسان معتقدند تقویت عدالت اجتماعی در این حوزه، مستلزم سرمایه‌گذاری هدفمند در آموزش، بیمه اجتماعی و بازاریابی محصولات آنان است.
در روز ملی روستا و عشایر، مرور واقعیت‌های زندگی زنان کوچ‌نشین یادآور می‌شود که آن‌ها تنها نگهبانان چادرهای عشایری نیستند؛ بلکه با دستان پینه‌بسته و اراده‌ای سترگ، پایه‌های تولید، فرهنگ و پایداری در یکی از اصیل‌ترین جوامع ایران را استوار نگه داشته‌اند و نقش بسیار مهمی نیز در امنیت غذایی و اقتصاد کشور دارند.
به گفته جهانبخش میرزاوند صنایع‌دستی عشایر می‌تواند در اقتصاد بدون نفت کشور سهم بسزایی داشته باشد، چرا که از گردش مالی هزار میلیارد دلاری صنایع‌دستی در دنیا، سهم ایران متأسفانه کمتر از نیم درصد است. توسعه و حمایت از صنایع‌دستی عشایر می‌تواند این سهم را افزایش دهد.
اما از آنجایی که عشایر برخلاف خدمات مفید و مهمی که به کشور ارائه می‌دهند بسیار مظلوم واقع شده‌اند و آنطور که باید خدمات دریافت نمی‌کنند، به گفته رئیس سازمان امور عشایر ایران در بودجه ملی اقداماتی برای آن‌ها انجام شده است که تأمین آب شرب پایدار، شناسایی، علامت‌گذاری، نشانه‌گذاری، راه‌گشایی، مرمت و بازسازی راه‌های عشایری و توسعه امکانات زیرساختی در سکونتگاه‌ها، کانون‌ها و اتراقگاه‌های عشایری از جمله محورهای مهم این برنامه‌هاست.
میرزاوند با تأکید بر جایگاه ویژه ایل‌راه‌ها در فرهنگ و تاریخ عشایر اظهار کرد: اهمیت ایل‌راه‌ها به‌قدری است که شورای انقلاب – که در آن زمان هم قوه مقننه و هم قوه مجریه محسوب می‌شد – مصوبه‌ای صادر کرد مبنی بر اینکه «هرگونه تعرض، تصرف و اشغال ایل‌راه‌ها مطلقاً ممنوع است». در قوانین مدنی و کیفری ایران طی صد سال گذشته، عبارت «مطلقاً ممنوع» در موارد معدودی آمده که یکی از آن‌ها همین موضوع تصرف و اشغال ایل‌راه‌هاست.
میرزاوند گفت: یکی از برنامه‌های اصلی ما شناسایی و علامت‌گذاری ایل‌راه‌هاست. خوشبختانه این موضوع در شورای عالی شهرسازی و معماری کشور نیز مورد توجه قرار گرفته و در طرح‌های توسعه شهری و طرح‌های هادی روستایی لحاظ شده است.متأسفانه حدود و ثغور، عرض و مسیر دقیق بسیاری از ایل‌راه‌ها تاکنون علامت‌گذاری نشده و در برخی مناطق، افرادی خارج از چارچوب قوانین اقدام به تصرف کرده‌اند. در مواردی نیز به دلیل بی‌توجهی در گذشته، این مسیرها در طرح‌های شهری یا روستایی نادیده گرفته شده‌اند.
میرزاوند اظهار کرد: بسیاری از ایل‌راه‌ها به دلیل بارندگی، تردد ماشین‌آلات سنگین یا فرسایش طبیعی آسیب دیده‌اند. در برنامه جدید، این مسیرها مرمت، بازسازی و راه‌گشایی خواهند شد تا ضمن تسهیل کوچ، زمینه توسعه پایدار در جامعه عشایری نیز فراهم شود.
رئیس سازمان امور عشایر ایران با اشاره به برنامه‌های دولت چهاردهم برای خدمت‌رسانی به جامعه عشایری گفت: تأمین آب شرب پایدار، مرمت و بازسازی ایل‌راه‌ها و ایجاد بازارچه‌های عشایری در مسیر کوچ از مهم‌ترین طرح‌های در دست اجراست تا ضمن تسهیل زندگی عشایر، زمینه رونق اقتصادی و تولید در این مناطق فراهم شود.
از توسعه مسیرهای ایل‌نشینی تا خودکفایی در تولید گوشت قرمز کشور
رئیس سازمان امور عشایر ایران در تشریح آخرین برنامه‌ها و سیاست‌های این سازمان اظهار کرد: جامعه عشایری ایران پیش از تقسیمات کشوری مسیرهای ییلاق و قشلاق خود را به هم متصل می‌کرد و برخی از این مسیرها بیش از ۱۵۰۰ کیلومتر طول دارند. برای مثال، قشلاقات برخی عشایر در خراسان و ییلاقات آن‌ها در ارتفاعات طالقانه است و یا برخی عشایر، قشلاقشان در خوزستان و مناطق سردسیری آن‌ها بیش از هفت استان را دربر می‌گیرد. به همین دلیل، سازمان امور عشایر به عنوان یک سازمان ملی و منعطف، فراتر از تقسیمات کشوری، خدمات خود را به جامعه عشایری ارائه می‌دهد. این ساختار و فلسفه وجودی سازمان مورد تأیید کارشناسان حرفه‌ای و با تجربه سازمان برنامه و بودجه قرار گرفته است.
وی در ادامه درباره تأمین آب شرب جامعه عشایری گفت: تأمین آب شرب، یک وظیفه حاکمیتی است و سازمان امور عشایر نیز مسئولیت تأمین آب شرب عشایر را بر عهده دارد. با توجه به خشکسالی‌ها، محدودیت منابع آب زیرزمینی و هزینه‌بر بودن حفر و تجهیز چاه‌ها، سازمان برنامه‌های متنوعی برای تأمین آب شرب پایدار اجرا می‌کند. این برنامه‌ها شامل انتقال آب از رودخانه‌های دائمی و فصلی، جمع‌آوری آب باران و بهره‌برداری از آب‌های سبز است. هدف این است که با کمترین هزینه، بیشترین بهره‌وری و پایداری تأمین آب برای عشایر فراهم شود.
رئیس سازمان امور عشایر افزود: در همکاری با سازمان منابع طبیعی و محیط زیست، برنامه‌های سه‌منظوره برای استحصال آب در مناطق مرتعی در دستور کار قرار گرفته است. این مخازن آب هم برای حیات‌وحش، هم برای تأمین آب دام عشایری و هم برای مقابله با آتش‌سوزی‌ها کاربرد خواهد داشت. همچنین، برای نخستین بار موضوع تصفیه آب‌های نامتعارف و تأمین آب شرب دام عشایری در ردیف بودجه قرار گرفته است.
وی درباره شبکه‌های انتقال آب سراسری توضیح داد: با دستور وزیر نیرو و همکاری شرکت آبفا، در حال تدوین موافقت‌نامه‌ای هستیم که در ایستگاه‌های پمپاژ و خطوط انتقال آب، علمک‌های تأمین آب عشایری نصب شود. مکان‌یابی سکونتگاه‌ها و مسیرهای کوچ عشایر بر اساس یک برنامه کارشناسی انجام شده و برای اولین بار در دولت چهاردهم اجرایی می‌شود.
رئیس سازمان امور عشایر درباره برنامه‌های مرتعداری و کوچ اظهار کرد: تدوین تقویم علمی و فنی کوچ، مبتنی بر شرایط اقلیمی و پوشش گیاهی هر منطقه در دستور کار است تا آسیب‌های محیطی و اجتماعی کاهش یابد. همچنین، ساماندهی اتراقگاه‌ها برای توقف موقت عشایر در شرایط خشکسالی در نظر گرفته شده است.
وی درباره برنامه‌های بودجه‌ای و شاخص‌محور سازمان توضیح داد: در سال جاری، نزدیک به سه همت اعتبار برای رفع تنش آبی جامعه عشایری اختصاص یافته است که توزیع آن بر اساس شاخص‌های جمعیت عشایر، تعداد دام، ضریب خشکسالی و محرومیت استان‌ها صورت گرفته است. همچنین، نهادهای دامی مورد نیاز عشایر از طریق شبکه اتحادیه‌های تعاونی عشایری توزیع می‌شود و سیاست‌گذاری برای افزایش بهره‌وری با تبدیل علوفه خام به خوراک دام فرآوری‌شده در دستور کار است.
رئیس سازمان امور عشایر به طرح «تولید قراردادی گوشت عشایری» اشاره کرد و گفت: برنامه‌ریزی برای افزایش ضریب باروری دام، کاهش تلفات نوزادان و افزایش دوقلوزایی انجام شده تا تولید گوشت عشایری به شکل علمی، منظم و هماهنگ وارد بازار شود. با ایجاد میادین عرضه دام عشایری در استان‌ها و برندسازی محصولات، واسطه‌ها حذف می‌شوند و دام به‌صورت مستقیم از عشایر به بازار عرضه خواهد شد.
رئیس سازمان امور عشایر گفت: بی‌توجهی به جامعه عشایری می‌تواند باعث کاهش تولید و افزایش واردات گوشت شود که علاوه بر فشار ارزی، شبکه برقی کشور را تحت فشار قرار می‌دهد. تولید گوشت در جامعه عشایری حلقه مهمی از امنیت غذایی، اقتصادی و تاب‌آوری کشور در برابر تحریم‌هاست. حمایت از این بخش، کاهش وابستگی به خارج و تقویت خودکفایی کشور را به دنبال دارد.
بیشتر بخوانید:
تسهیل کوچ عشایر با ایجاد بازارچه و تأمین آب شرب پایدار
روز ملی روستا و عشایر فرصتی است برای بازنگری در سیاست‌های توسعه‌ای کشور و یادآوری این حقیقت که در دل چادرهای عشایری، زنانی زندگی می‌کنند که با کمترین امکانات، بیشترین نقش را در امنیت غذایی، اقتصاد محلی و هویت فرهنگی ایران ایفا می‌کنند؛ زنانی که شایسته‌اند صدایشان بیش از همیشه شنیده شود.
با وجود اهمیت جامعه عشایری، آنچه که این روزها خبرساز شده پیش‌نویسی است که از انحلال یا ادغام سازمان امور عشایر ایران خبر می‌دهد و انتقاداتی را نیز به همراه داشته است اما انحلال این سازمان در حالی که به طور مستقل در راستای امنیت غذایی و حفظ جامعه عشایر در سبک زندگی فعلی آن‌ها فعالیت می‌کند دور از منطق است آن هم در شرایطی که بخش قابل توجهی از گوشت کشور، صنایع و ... به دست عشایر تولید می‌شود، اما بسیاری از آن‌ها به دلیل شرایط نامناسب و دشوار زندگی، در حال مهاجرت به سوی شهر و زندگی شهری هستند و نیاز است تا یک سازمان تخصصی به دور از موازی‌کاری و دغدغه‌های بسیار، به‌طور تخصصی به دغدغه‌ها و مشکلات عشایر بپردازد و شاید نیاز باشد تا به گفته رئیس سازمان امور عشایر ایران این پیش‌نویس که هنوز به مرحله تصویب نرسیده است، بازنگری شود.
انتهای پیام
نظرات