این معضل که پیش از این اغلب به عنوان یک چالش صرفاً روستایی تلقی میشد، اکنون مستقیماً پایداری حیات شهری در مناطقی چون خواف، سرخس، تایباد، صالحآباد، تربتجام و بسیاری شهرهای دیگر را هدف قرار داده است. تحلیلهای محیطزیستی نشان میدهد که سرعت از دست رفتن لایههای سطحی خاک در این استان، به مراتب بیشتر از توانایی طبیعت برای جبران آن است و این امر، آینده محیطزیستی و اقتصادی منطقه را در معرض خطر جدی قرار میدهد.
یکی از عوامل اصلی تسریعکننده این تخریب، توسعه بیرویه و نامتوازن شهری است. رشد سریع جمعیت شهری و نیاز روزافزون به اراضی برای مسکنسازی، شهرکهای صنعتی و پروژههای زیرساختی، منجر به دفن یا جابهجایی بیرویه خاکهای حاصلخیز شده است. این دستاندازیها، ساختار طبیعی خاک را از بین برده و توانایی آن را برای نفوذ آب باران و حفظ مواد مغذی از بین میبرد. نتیجه این مداخلات، ایجاد مناطقی مستعد فرسایش شدید توسط روانابهای ناگهانی است، به ویژه در دامنههای مشرف به شهرها که پوشش گیاهی تثبیت کننده خود را از دست دادهاند.
تأثیرات عمیق فرسایش خاک بر امنیت غذایی محلی
همزمان با توسعه بیرویه و نامتوازن شهری، تغییرات اقلیمی و کاهش شدید میزان بارشها در سالهای اخیر، این وضعیت را بحرانیتر کرده است. مناطقی که فاقد پوشش گیاهی کافی هستند، در برابر فرسایش بادی آسیبپذیری فوقالعادهای پیدا میکنند. این پدیده، موجب تولید حجم عظیمی از گرد و غبار میشود که نه تنها چشمانداز طبیعی استان را مخدوش میسازد، بلکه مستقیماً به کیفیت هوای شهرهای بزرگ لطمه میزند.
یک پژوهشگر بخش کشاورزی به ایسنا گفت: فرسایش خاک تأثیرات عمیقی بر امنیت غذایی محلی نیز دارد؛ مناطقی که روزگاری تأمین کننده محصولات کشاورزی برای بازارهای شهری بودند، اکنون با کاهش شدید ظرفیت تولید روبهرو شدهاند، چراکه خاک باقی مانده، از نظر مواد آلی فقیر و سست است.
احمدرضا محمودی خاطرنشان کرد: این موضوع وابستگی شهرها را به واردات محصولات کشاورزی از استانهای دیگر افزایش داده و زنجیره تأمین غذایی را شکنندهتر میکند.
وی با اعلام اینکه بر اساس آمارهای پژوهشی، استان خراسان رضوی با نرخ فرسایش سالانه خاک بین ۱۶ تا ۲۰ تن در هکتار، با بحرانی عمیق در پایداری کشاورزی مواجه است، افزود: این نرخ پنج برابر میانگین جهانی برآورد شده و دشتهای حاصلخیز منطقه را به سمت نابودی سوق میدهد.
محمودی با اشاره به اینکه این تخریب لایههای سطحی، علاوه بر افزایش هزینههای تولید، امنیت غذایی منطقه را در بلندمدت به خطر انداخته است، تصریح کرد: بحران فرسایش خاک که ناشی از توسعه شهری بیرویه و تغییرات اقلیمی است، مستقیماً کارایی دشتهای کشاورزی کلیدی مانند مشهد، کاشمر، سبزوار و نیشابور را هدف قرار داده است. این فرسایش شدید، توانایی زمین برای نگهداری مواد مغذی و آب را کاهش داده و بحران شوری خاک را در مناطق پراهمیت تشدید کرده است.
تحلیلهای تخصصی نشان میدهد که فرسایش خاک در خراسان رضوی، پیش از هر چیز، عامل اصلی کاهش تدریجی حاصلخیزی زمینهای کشاورزی است. لایههای سطحی خاک که غنیترین بخش از نظر مواد آلی و ریزمغذیها هستند، به سرعت توسط باد و آب از بین میروند. این موضوع کشاورزان را ناچار به اتکا به کودهای شیمیایی میکند، روندی که نه تنها هزینههای کشاورزی را بالا میبرد، بلکه تعادل زیستمحیطی خاک را نیز برهم میزند.
این پژوهشگر بخش کشاورزی گفت: یکی از پیامدهای مستقیم و ملموس این پدیده، تشدید مسئله شوری در اراضی زراعی است. در دشتهای مهمی نظیر مشهد، سبزوار، کاشمر و بجستان، فرسایش به همراه برداشت بیرویه از منابع آب زیرزمینی، شوری خاک را تشدید کرده است. این شوری، جذب آب توسط ریشه گیاهان را مختل و عملاً بخشی از زمینهای کشاورزی را غیرقابل بهرهبرداری کرده است.
وی با تأکید بر اینکه بدون اصلاح ساختار خاک، امیدی به احیای کامل این دشتها نخواهد بود، افزود: این بحران، تنها به کاهش مواد مغذی محدود نمیشود. خاک فرسوده، ظرفیت جذب آب بارانهای ناچیز منطقه را از دست میدهد. این بدان معناست که هر بارش، به جای نفوذ به سفرههای آب زیرزمینی، به صورت روانابهای سریع و مخرب جاری میشود.
محمودی بیان کرد: این روان آبها خاکهای حاصلخیز را با خود به سمت کانالهای آبیاری میبرند و علاوه بر انسداد مسیرها، در مناطق پاییندست خطر سیلابهای ناگهانی را افزایش میدهند.
خراسان رضوی در میانه یک بحران جدی فرسایش خاک
مقابله مؤثر با این بحران، نیازمند یک تعهد جمعی و برنامهریزی جامع در سطح استانی است. لازم است که قوانین مربوط به تغییر کاربری اراضی با قاطعیت بیشتری اجرا شوند و هرگونه ساخت و ساز در حریم خاکهای درجه یک کشاورزی ممنوع شود. در کنار آن، سرمایهگذاری بر روی پروژههای احیای خاک، بیابانزدایی و استفاده از گونههای گیاهی مقاوم برای تثبیت نواحی فرسایشپذیر در اطراف شهرها، امری ضروری است.
سیدنوید نبوی، پژوهشگر آب و خاک، گفت: محافظت از خاک در شهرهای خراسان رضوی، در واقع سرمایهگذاری بر روی سلامت نسل حاضر و تضمین بقای اقتصادی و زیستمحیطی نسلهای آینده این سرزمین است.
وی هشدار داد: خراسان رضوی در میانه یک بحران جدی فرسایش خاک قرار دارد. با توجه به نتایج میدانی و مدلسازیهای پیشرفته، این بحران نه تنها زیرساختهای طبیعی منطقه را تهدید میکند، بلکه امنیت غذایی و اقتصادی آن را نیز به خطر میاندازد.
مطالعهای که در سال ۲۰۲۵ منتشر شد، نشان میدهد که تنها در مورد یکی از پیامدهای فرسایش خاک، یعنی فرونشست زمین و فرسایش لولهای، حدود ۱۵.۲۴ درصد از استان در طبقهبندی «بسیار پرخطر» قرار دارد. همچنین، بیش از ۳۵ درصد از مساحت منطقه برای دستکم یکی از این دو خطر در معرض تهدید است.
نبوی با اشاره به مدلسازیهای انجام شده با استفاده از الگوریتمهای یادگیری ماشین، وضعیت حاضر و آینده استان خراسان رضوی را نگران کننده توصیف کرد و خواستار اقدامات فوری برای مقابله با این بحران شد. توجه به این مشکلات و اتخاذ تدابیر لازم، برای حفظ منابع طبیعی و تأمین امنیت غذایی و اقتصادی منطقه ضروری است.
این پژوهشگر و کارشناس ارشد سازههای آبی اظهار کرد: در زمینه فرسایش لولهای، حساسیت به ایجاد فرو چالهها و کانالهای فرسایشی زیرزمینی نیز در این استان قابل توجه است. برآوردها نشان میدهد که درصد قابل توجهی از منطقه در کلاس «بسیار پرخطر» برای این پدیده قرار دارد.
خاک یکی از ارکان اساسی حیات بشر و محیطزیست
خاک به عنوان یکی از ارکان اساسی حیات بشر و محیطزیست، نقش کلیدی در تأمین امنیت غذایی و حفظ اکوسیستمها ایفا میکند. در شهرستان تربتحیدریه، خاکهای کشاورزی به دلیل تغییرات اقلیمی، خشکسالیهای مکرر و بهرهبرداری نادرست، با چالشهای جدی مواجه هستند. این وضعیت نه تنها سلامت زمین و منابع طبیعی را تهدید میکند، بلکه میتواند عواقب وخیمی برای معیشت کشاورزان و امنیت غذایی منطقه به همراه داشته باشد. به همین دلیل، ضرورت توجه به مدیریت پایدار خاک و فرهنگسازی در راستای حفظ این منبع حیاتی بیش از پیش احساس میشود.
علیرضا قادری مدیر جهاد کشاورزی تربتحیدریه، با بیان اینکه خاکهای کشاورزی این شهرستان به دلیل خشکسالیهای چند سال اخیر در معرض خطر شوری، فقیر شدن و فرسایش قرار دارند، تأکید کرد: استفاده صحیح و پایدار از خاک به همراه فرهنگسازی در این زمینه بسیار ضروری است.
وی با اشاره به اینکه فرسایش، آلودگی، تخریب و بهرهبرداری نادرست از زمین، زنگ خطری جدی برای سلامت انسان و محیطزیست محسوب میشود، بیان کرد: جلوگیری از آسیبهای ناشی از فرسایش و آلودگی خاک نیازمند همکاری همگانی است.
قادری خاطرنشان کرد: باید همگان در حفظ این سرمایه ارزشمند طبیعت تلاش کنند تا برای نسلهای آینده حفظ شود. ترویج فرهنگ کشاورزی حفاظتی و استفاده از روشهای پایدار، از جمله اقداماتی است که باید به طور جدی مورد توجه قرار گیرد.
مدیر جهاد کشاورزی تربتحیدریه به نقش کودهای ارگانیک در بهبود کیفیت خاک اشاره و اظهار کرد: استفاده از کودهای ارگانیک نه تنها به بهبود حاصلخیزی خاک کمک میکند، بلکه میتواند نقش مهمی در کاهش آلودگیهای ناشی از استفاده نادرست از کودهای شیمیایی داشته باشد. این اقدام میتواند به حفظ ساختار خاک و جلوگیری از فرسایش آن کمک کند.
قادری در ادامه بر لزوم آموزش و ترویج فرهنگ حفاظت از خاک در بین کشاورزان و عموم مردم تأکید کرد و افزود: باید مردم را نسبت به اهمیت خاک و تأثیر آن بر زندگی روزمره آگاه کنیم و به آنها نشان دهیم که چگونه میتوانند با رعایت اصول کشاورزی پایدار، به حفظ این منبع حیاتی کمک کنند.
فرسایش خاک در خراسان رضوی به مرز هشدار رسیده است
دادههای اقلیمی نشان میدهند که استان با کاهش تاریخی بارش مواجه بوده که این امر منجر به خشکسالی، افزایش دما و کاهش ذخایر آب سطحی و زیرزمینی شده است. این کمبود بارش فشار بیشتری برای برداشت از آبهای زیرزمینی ایجاد کرده و در نتیجه، فرونشست زمین در بسیاری از نقاط استان تشدید شده است.
مرتضی شفیعیان کارشناس محیطزیست به ایسنا گفت: یک مطالعه تطبیقی در ایران نشان داده است که نوع کاربری اراضی میتواند به عنوان یکی از مهمترین عوامل مؤثر بر شدت فرسایش خاک شناخته شود. تغییر کاربری اراضی و از بین رفتن پوشش گیاهی طبیعی، خاک را در برابر عوامل فرساینده آسیبپذیر میکند.
وی به تبعات جدی فرسایش خاک در خراسان رضوی اشاره و اظهار کرد: تخریب خاک در این استان، عواقبی فراتر از مرزهای محلی دارد و میتواند امنیت ملی کشور را تحت تأثیر قرار دهد.
شفیعیان با بیان اینکه یکی از پیامدهای اصلی این پدیده، تخریب سرمایه تولید غذا است، تاکید کرد: از بین رفتن لایه حاصلخیز بالای خاک که غنی از مواد آلی و مغذی است، به طور مستقیم باعث کاهش حاصلخیزی زمینهای کشاورزی و کاهش عملکرد محصولات میشود. این وضعیت امنیت غذایی جمعیت ساکن در منطقه و حتی کل کشور را به خطر میاندازد.
وی همچنین به خسارات اقتصادی ناشی از فرسایش خاک اشاره و خاطرنشان کرد: خسارات ناشی از فرسایش خاک در خراسان رضوی هزینههای سنگینی به اقتصاد منطقه تحمیل میکند که کاهش درآمد کشاورزان، آلودگی منابع آبی و خسارت به زیرساختها مانند جادهها و کانالها به دلیل فرونشست از آن جمله است.
این پژوهشگر محیطزیست تأکید کرد: کاهش ظرفیت تثبیت کربن نیز یکی دیگر از پیامدهای فرسایش خاک است. خاکهای سالم و پوشیده از گیاه میتوانند مقادیر قابل توجهی از کربن دیاکسید را جذب کنند و با فرسایش خاک، این ظرفیت ارزشمند برای مقابله با تغییرات اقلیمی از بین میرود.
توسعه کشاورزی بدون مدیریت علمی خاک ممکن نیست
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان کوهسرخ همچنین با تأکید بر نقش حیاتی خاک در تولیدات کشاورزی گفت: توسعه پایدار در این بخش تنها با تکیه بر مدیریت علمی خاک امکانپذیر است.
حجت صفرنژاد اظهار کرد: خاک، مهمترین بستر تولید و حیات در کره زمین است و بیتوجهی به آن میتواند امنیت غذایی و سلامت عمومی را در معرض تهدید قرار دهد.
وی افزود: آگاهیبخشی به دانشآموزان، کشاورزان و بهرهبرداران نسبت به اهمیت خاک، اقدامی ضروری برای تداوم تولید سالم و حفاظت از محیطزیست به شمار میرود. خاک، سرمایهای تجدیدناپذیر است که اگر از بین برود، احیای آن به آسانی ممکن نیست و ممکن است قرنها زمان نیاز داشته باشد.
صفرنژاد، با تأکید بر اینکه حفاظت از خاک تنها وظیفه دولتها یا نهادهای تخصصی نیست، بلکه به دانش، پژوهش و رفتار مسئولانه همه آحاد جامعه وابسته است، اظهار کرد: همانگونه که برای حفظ آب و هوا تلاش میشود، باید خاک نیز در اولویت سیاستها و برنامههای توسعه قرار گیرد، زیرا بدون خاک سالم، چرخه حیات متوقف خواهد شد.
مدیر جهاد کشاورزی کوهسرخ، خاک را حلقهای اصلی در زنجیره حیات شامل آب، خاک، خورشید و اکسیژن دانست و گفت: حذف یا فرسایش هر یک از این عناصر، به معنای تهدید مستقیم حیات انسانی، جانوری و گیاهی است.
وی افزود: توسعه کشاورزی زمانی معنا دارد که با مدیریت صحیح منابع طبیعی همراه باشد؛ در غیر این صورت، فرسایش خاک، شوری اراضی و کاهش حاصلخیزی، تولید را غیرپایدار میکند و هزینههای سنگینی به آینده تحمیل خواهد کرد.
صفرنژاد تصریح کرد: آموزش مداوم کشاورزان، اصلاح الگوی کشت، استفاده از کودهای آلی، حفظ پوشش گیاهی و جلوگیری از تخریب مراتع از مهمترین راهکارهای عملی برای حفاظت از خاک در مناطقی همچون کوهسرخ است.
وضعیت خاک در استان خراسان رضوی، به ویژه در شهرستانهای مختلف آن، به مرحلهای بحرانی رسیده است که نه تنها سلامت محیطزیست، بلکه امنیت غذایی و اقتصادی منطقه را نیز تهدید میکند. فرسایش خاک، ناشی از توسعه بیرویه شهری، تغییرات اقلیمی و برداشت نادرست از منابع طبیعی، به سرعت لایههای سطحی خاک را که غنی از مواد آلی و مغذی هستند، از بین میبرد. این امر موجب کاهش توانایی خاک برای حفظ رطوبت و مواد مغذی و در نتیجه، کاهش تولیدات کشاورزی و افزایش وابستگی به واردات محصولات غذایی میشود.
برای مقابله با این بحران، نخستین قدم، تدوین و اجرای قوانین محکم در زمینه تغییر کاربری اراضی است. این قوانین باید به طور جدیتر اجرا شوند تا از ساخت و سازها در مناطق کشاورزی جلوگیری شود. همچنین، سرمایهگذاری در پروژههای احیای خاک و بیابانزدایی میتواند به بازسازی و حفاظت از اراضی آسیبدیده کمک کند.
ترویج کشاورزی پایدار نیز یکی از راهکارهای مؤثر در این زمینه است. باید فرهنگ کشاورزی حفاظتی و استفاده از روشهای پایدار در بین کشاورزان و عموم مردم ترویج یابد. استفاده از کودهای ارگانیک و روشهای کشت متنوع میتواند به بهبود کیفیت خاک و کاهش آلودگی کمک کند.
آموزش و آگاهیبخشی به کشاورزان و ساکنان محلی در خصوص اهمیت خاک و روشهای حفاظت از آن از اهمیت بالایی برخوردار است. برگزاری کارگاهها و برنامههای آموزشی میتواند در تغییر رفتارها و بهبود وضعیت خاک مؤثر باشد.
با اجرای این اقدامات، تا حدودی میتوان به بهبود وضعیت خاک در خراسان رضوی و حفاظت از این منبع حیاتی برای نسلهای آینده امیدوار بود. این تلاشها نه تنها سلامت محیطزیست را تضمین میکند، بلکه به امنیت غذایی و پایداری اقتصادی منطقه نیز کمک خواهد کرد.
انتهای پیام
نظرات