دکتر مهدی زارع در گفت‌وگو با ایسنا، تهران را شهری با بیشترین ریسک از نظر کمبود آب در ایران، به ویژه در شرایط آبان ۱۴۰۴ معرفی کرد و گفت: بسیاری از شهرهای دیگر کشور مانند مشهد، اصفهان و یزد با بحران‌های آبی بلندمدت به همان اندازه شدید یا بدتر مواجه هستند، ریسک تهران به دلیل جمعیت زیاد، وسعت، اهمیت سیاسی و وضعیت فوری و بحرانی ذخایر آب سطحی و زیرزمینی آن، بالاترین است.

وی افزود: سطح آب‌ سدهای اصلی تأمین‌ کننده آب پایتخت مانند لتیان، امیرکبیر و لار به سطوح بسیار پایین رسیده‌اند، به‌گونه‌ای که برخی گزارش‌ها در آبان ۱۴۰۴ نشان می‌دهد ظرفیت ذخیره این سدها کمتر از ۱ تا ۸ درصد است. این بدان معناست که شهروندان با حداقل ذخیره آب زندگی می‌کنند و رئیس‌جمهور به طور بی‌سابقه‌ای علناً در مورد احتمال جیره‌بندی آب از آذر ۱۴۰۴ و حتی تخلیه احتمالی پایتخت در صورت عدم وقوع بارندگی‌های زمستانی هشدار داد.

زارع با تأکید بر اینکه سطح هشدار رسمی بحران، ریسک تهران را به‌مراتب بالاتر از سایر شهرهای کشور نشان می‌دهد، گفت: تهران به‌عنوان قلب سیاسی و اقتصادی ایران، کلانشهری با بیش از ۱۰ میلیون نفر جمعیت ثابت و حدود ۲۰ میلیون نفر جمعیت در محدوده کلانشهری است و هرگونه اختلال در سامانه آبرسانی آن می‌تواند به بحرانی انسانی و امنیتی در مقیاسی بی‌سابقه در کشور منجر شود

بحران آب در دومین کلانشهر ایران

وی تاکید کرد: دهه‌ها پمپاژ بیش از حد آب‌های زیرزمینی باعث فرونشست گسترده زمین در دشت تهران شده و زیرساخت‌های حیاتی مانند جاده‌ها، خطوط گاز و زمین‌های فرودگاه بین‌المللی ترک خورده است.

استاد تمام پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با بیان اینکه در سال آبی ۱۴۰۵-۱۴۰۴ ایران وارد ششمین سال خشکسالی خود شده است، ادامه داد: در تهران تخلیه شدید آب‌های زیرزمینی اتفاق افتاده و بالاترین ریسک و تهدید قریب‌الوقوع برای بیش از ۱۰ میلیون نفر ایجاد شده است. در مشهد سطح بحرانی سدها با ظرفیت ۳ تا ۵ درصد گزارش شده و وابستگی شدید به چاه‌هایی که به شدت در حال پمپاژ هستند، ایجاد شده و این امر، ریسک بسیار بالا برای دومین شهر بزرگ کشور را رقم زده است.

وی به وضعیت بحران آب در اصفهان اشاره کرد و یادآور شد: در اصفهان، خشکی رودخانه زاینده‌رود با پمپاژ شدید چاه‌ها به‌ویژه در ناحیه شمالی شهر دنبال شده است. وابستگی کامل به پروژه‌های انتقال آب و چاه‌های عمیق و در حال تخلیه محیطی، بیشترین تنش آبی را در داخل فلات ایران ایجاد کرده است.

تجربه تلخ ایران در یک قرن گذشته 

زارع گفت: تهران، بزرگترین و مهمترین شهر از نظر سیاسی، با شدیدترین کمبود آب در دهه‌های اخیر روبرو است و بسیاری از مناطق به‌ویژه در استان‌های مرکزی مانند سمنان و یزد دسترسی محدودی به آب دارند، به طوری که برخی از محله‌ها قطعی مکرر یا قطع آب در شب را گزارش می‌کنند.

وی اضافه کرد: بنابراین ایران یکی از بدترین خشکسالی‌های خود را در نزدیک به یک قرن گذشته تجربه می‌کند که با ششمین سال متوالی خشکسالی در برخی مناطق تشدید شده است.

وی تاکید کرد: پوشش برف به عنوان منبع حیاتی تغذیه آب برای بهار و تابستان، به طور چشمگیری در سراسر کشور کاهش یافته و گزارش‌ها حاکی از کاهش شدید آن در مقایسه با سال قبل است. اگر زمستان ۱۴۰۴ با برف و باران کم ادامه یابد، تابستانی فاجعه‌بارتر را یادآور خواهد کرد.

این استاد حوزه مخاطرات با بیان اینکه بخش کشاورزی تقریباً ۸۰ تا ۹۰ درصد از آب شیرین کشور را مصرف می‌کند، اظهار کرد: این میزان مصرف بالای آب در بخش کشاورزی عمدتاً به دلیل شیوه‌های ناکارآمد آبیاری و سیاست‌های طرفدار خودکفایی غذایی است که اغلب برای محصولات پرمصرف آب در مناطق خشک استفاده می‌شود.

وی تاکید کرد: این در حالی است که کمبود آب مستقیماً بر بخش انرژی تأثیر می‌گذارد، زیرا سطح پایین سدها، تولید برق آبی را فلج می‌کند و منجر به «بحران سه‌گانه» آب، انرژی و بی‌ثباتی اقتصادی می‌شود.

قصه پر غصه فلات مرکزی

زارع با طرح این سؤال که کدام دشت و حوضه‌ها مهمترین مشکل آبی را دارند و به ازای هر دشت و یا حوضه، چه حجم آبی مورد نیاز است؟ گفت: مهمترین مشکل آب در ایران در حوضه فلات مرکزی و دشت‌های پرجمعیتی که کلانشهرها را تغذیه می‌کنند، متمرکز است. این در درجه اول بحران آب‌های زیرزمینی است که با خشکسالی مزمن تشدید می‌شود.

به گفته وی حوضه‌ها و دشت‌هایی که در آبان ۱۴۰۴ تا پایان سال آبی – شهریور ۱۴۰۵ - با شدیدترین تنش آبی مواجه هستند، آنهایی هستند که با تخلیه شدید آب‌های زیرزمینی، جمعیت زیاد شهری و استفاده بیش از حد کشاورزی مشخص می‌شوند.

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، افزود: حوضه عظیم فلات مرکزی که بزرگترین مراکز شهری و صنعتی ایران را در خود جای داده است، شدیدترین و گسترده‌ترین مشکلات را دارد. شهرهای مرکزی و شرقی به شدت به چاه‌های عمیق متکی هستند و با کاهش شدید آب‌های زیرزمینی مواجه هستند.

خشکسالی در حوضه دریاچه ارومیه 

زارع با بیان اینکه حوضه دریاچه ارومیه در معرض خشکسالی اکولوژیک است، توضیح داد: ساخت سد و تقریباً ۴۸۰۰۰ چاه غیر قانونی از دلایل مهم خشک شدن دریاچه ارومیه به شمار می‌رود و طوفان‌های نمکی برخواسته از بستر دریاچه، تهدید قابل توجهی برای سلامت و کشاورزی جوامع اطراف ایجاد کرده است.

وی ادامه داد: منابع آب تجدیدپذیر سالانه، در سال ۱۴۰۴ کمتر از ۸۰ میلیارد متر مکعب در سال ارزیابی می‌شود که نزدیک به نصف میانگین تاریخی حدود ۱۳۰ میلیارد متر مکعب است. کل برداشت سالانه آب ۹۳ میلیارد متر مکعب تخمین سال ۱۳۸۳ بود.

استاد تمام پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی تأکید کرد: ایران از ۷۰ تا ۹۰ درصد از منابع آب خود استفاده می‌کند که بسیار فراتر از حد مجاز بین‌المللی یعنی ۴۰ درصد است.

زارع ادامه یابد: مصرف آب در ایران در سال‌های پس از ۱۴۰۰ همچنان با غلبه استخراج آب‌های زیرزمینی است و کل برداشت به طور مداوم از منابع آب تجدیدپذیر کشور فراتر می‌رود. در سال‌های پس از ۱۴۰۰ کل برداشت آب در ایران به طور کلی بین ۹۰ تا ۹۶ میلیارد متر مکعب سالانه تخمین زده می‌شود که اکثریت قریب به اتفاق آن از منابع تجدیدناپذیر تأمین شده است. همچنین آب زیرزمینی تقریباً ۵۳ تا ۶۰ میلیارد متر مکعب ۶۵ درصد استخراج بیش از حد بحرانی -قابل شارژ مجدد- -به میزان تقریباً ۲۰ تا ۳۰ میلیارد متر مکعب است که منجر به ورشکستگی سریع آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین شده است.

وی خاطرنشان کرد: آب‌های سطحی تقریباً ۳۵ تا ۴۳ میلیارد متر مکعب، تقریباً ۳۵ تا ۴۵ درصد شامل برداشت از آب رودخانه‌ها و سدها است.

زارع ادامه داد: کل برداشت آب تقریباً ۹۰ تا ۹۶ میلیارد متر مکعب به معنی تنش شدید آبی است که به طور قابل توجهی بالاتر از میانگین تخمینی منابع آب تجدیدپذیر داخلی ایران است و به تقریباً ۸۰ تا ۸۹ میلیارد متر مکعب در سال کاهش یافته و کشور را به سمت کمبود مطلق آب سوق می‌دهد.

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی گفت: اتکای ساختاری به آب‌های زیرزمینی مهمترین نکته برای دوره پس از ۱۴۰۰ است. بیش از نیمی و گاهی تا ۶۵ درصد از کل مصرف آب ایران از آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود. کشور هر ساله تقریباً ۲۰ تا ۳۰ میلیارد متر مکعب بیشتر از آنچه که می‌تواند به طور طبیعی تغذیه محدود شود، از سفره‌های آب زیرزمینی استخراج می‌کند. این استخراج تجدیدناپذیر دهه‌هاست که ادامه دارد و به سفره‌های آب زیرزمینی آسیب دائمی وارد کرده و باعث فرونشست گسترده زمین شده است.

به گفته وی تقریباً ۹۰ تا ۹۲ درصد از این آب هم سطحی و هم زیرزمینی توسط بخش کشاورزی استفاده می‌شود و بخش‌های خانگی۶ درصد و صنعتی ۲ درصد مابقی را تشکیل می‌دهند.

زارع یادآور شد: نرخ تخلیه آب‌های زیرزمینی حدود ۲۰ تا ۲۸ میلیارد متر مکعب در سال است که آب فسیلی تجدیدناپذیری است که سالانه استخراج می‌شود و نشان‌دهنده کسری مهمی است. اتلاف تجمعی آب حدود ۲۱۱ میلیارد متر مکعب در سال‌های۱۳۸۲ تا ۱۴۰۰ برآورد شده است.

استاد تمام پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی گفت: مصرف سرانه روزانه تهران ۲۰۰ تا ۴۰۰ لیتر/نفر/روز، ۲ تا ۳ برابر بیشتر از میانگین کشورهای اروپای غربی تخمین زده می‌شود. کاهش برداشت کل به زیر ۴۰ درصد حد پایدار لازم است و در درجه اول در بخش کشاورزی که ۸۰ تا ۹۲ درصد از آب ایران را مصرف می‌کند که بخش عمده‌ای از آن به صورت ناکارآمد از طریق آبیاری دیم برای محصولات پرمصرف آب انجام می‌شود.

چه میزان بارندگی (میلی‌متر) می‌تواند مشکل فوری آب ایران را تا پایان سال آبی ۲۰۲۶-۲۰۲۵ پوشش دهد؟

این محقق حوزه مخاطرات تاکید کرد: مشکل فوری آب در ایران صرفاً کمبود بارندگی نیست، بلکه یک مشکل ساختاری آب‌های زیرزمینی و مصرف بیش از حد گسترده است که عمدتاً توسط کشاورزی هدایت می‌شود. یک فصل بارندگی «عادی» یا حتی «بالاتر از حد نرمال» نمی‌تواند بحران را به طور کامل حل کند، اما می‌تواند آب سطحی کافی را برای جلوگیری از بحران قریب‌الوقوع شهری مانند تهدید تخلیه آب در تهران فراهم کند.

زارع ادامه داد: مهمترین نیاز برای سال آبی ۱۴۰۵-۱۴۰۴ پوشش کسری عظیم سال‌های خشک گذشته و پر کردن مجدد سدهای با کمبود شدید آب است. در ایران دست کم به ۲۳۵ میلی‌متر بارش نیاز است که بارش ۱۴۲ میلی‌متر برآورد سال آبی گذشته ۳۹ درصد کمتر از متوسط درازمدت است.  دست کم بارش استان تهران نیز باید به ۲۸۰ میلیمتر برسد.

وی گفت: برای جلوگیری از اقدامات اضطراری مانند جیره‌بندی آب و هشدارهای تخلیه احتمالی در تهران و مشهد تا پایان سال آبی ایران احتمالاً به یک رقم میانگین بارش ملی نیاز است که حداقل ۳۰ تا ۵۰ درصد بالاتر از میانگین بلندمدت باشد، به‌ویژه در حوضه‌های آبریز فلات مرکزی. بنابراین به حدود ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلی‌متر در سراسر کشور بارش به علاوه بارش برف سنگین و سرد در مناطق کوهستانی نیاز است.

زارع افزود: البته بارندگی زیاد به طور موقت سدها را پر می‌کند و استرس آب شهری را کاهش می‌دهد، ولی مشکل اصلی بحران آب همچنان پابرجاست.

وی گفت:  سفره‌های آب زیرزمینی سالانه با نرخ حدود ۲۰ تا ۲۸ میلیارد متر مکعب تخلیه می‌شوند. بارندگی و آب سدها در درجه اول آب‌های سطحی را دوباره پر می‌کنند. برای احیای سفره‌های آب زیرزمینی ژرف و بیش از حد استخراج شده، دهه‌ها پمپاژ کمتر و تغذیه مدیریت‌شده سفره‌های آب زیرزمینی لازم است.

وی ادامه داد: حتی با وجود بارندگی‌های بی‌سابقه، اگر این میزان مصرف آب ادامه یابد، آب مازاد به سرعت از سدها تخلیه و از زمین پمپاژ می‌شود. تبخیر بالا در آب و هوای ایران با دمای بالا و میزان تبخیر آن که تا سه برابر میانگین جهانی است، بخش زیادی از بارندگی یا آب ذخیره شده در سدها را به سرعت از بین می‌برد و همین امر وجود توده‌های برف سنگین و بادوام را حیاتی می‌کند.

استاد تمام پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی خاطر نشان کرد: برای جبران موقت دریافت مجموع بارندگی بسیار بالاتر از میانگین احتمالاً بیش از ۳۰۰ میلی‌متر در سطح ملی، به ویژه به شکل بارش برف بسیار شدید، در زمستان ۱۴۰۴ نیاز است که پیش بینی‌های هواشناسی این میزان را برای سال آبی جاری دست نیافتنی نشان می‌دهد. مشکل اصلی آب در امنیت آب درازمدت، به کاهش مصرف در کشاورزی نیاز دارد که مستقل از میزان بارندگی سالانه است.

انتهای پیام