اشاره:
آن‌چه كه درپي مي‌آيد ويرايش نهمين بخش از مقاله‌ي «آشنايي با مفاهيم آبياري» از متون آموزشي «آشنايي با مفاهيم مهندسي كشاورزي»، ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان كشاورزي است كه در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران، تدوين شده است.
در سياست‌هاي كلان نظام در بخش كشاورزي آمده‌است:
ارتقاء ضريب بهره‌وري از آب در توليد محصولات كشاورزي و استفاده علمي و بهره‌برداري بهينه از ساير نهاده‌هاي توليد؛ اين درحالي است كه به دليل محدوديت‌هاي اجتماعي و فرهنگي، مشكلات اقتصادي، محدوديت‌هاي طرف تقاضا، محدوديت‌هاي برنامه‌اي، عدم جامعيت قوانين و آيين نامه‌هاي تهيه شده مرتبط با منابع آب، بهره برداري غيركارآمد از سرمايه‌هاي موجود، بهره برداري بي رويه از منابع آب زير زميني، افزايش آلودگي منابع آب، نارسايي در نظام تصميم سازي، نا كارايي نظام تخصيص آب و مواردي از اين دست، به اين امر مهم توجهي نمي شود.
دراين مقاله به بررسي تعريف و نحوه‌ي استخراج تقاضاي مشتق آب، اندازه‌گيري مقدار مصرف آب و نرخ گذاري مي‌پردازد.
سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي  در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ي عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و اظهار اميدواري مي‌كند تحقق اين هدف، ضمن مستند سازي تاريخ فرآيند سياست‌گذاري عمومي و افزايش نظارت عمومي بر اين فرآيند، موجب طرح ديد‌گاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت آن در حوزه‌هاي مختلف شود.
سرويس مسائل راهبردي  ايران ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت
(rahbord.isna@gmail.com) و انتشار ديدگاه‌ها و مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در ارائه‌ي عناوين جديد و يا تكميل يا ويرايش هر يك از گزارش‌ها و مقالات موجود اعلام مي‌كند.
در ادامه متن كامل اين مقاله به حضور خوانندگان تقديم مي‌گردد.

آب و اقتصاد
تقاضاي نهاده آب در كشاورزي

حدود 93 درصد كل مصرف آب را مصرف كشاورزي تشكيل مي‌دهد؛ مسائل مربوط به حوزه‌ي آب نيز بيشتر در اين بخش اتفاق افتاده است. مديريت تقاضاي آب كشاورزي نيازمند شناخت عوامل موثر بر ميزان تقاضاي آب است. 

1- تعريف و نحوه‌ي استخراج تقاضاي مشتق آب
تقاضاي نهاده آب عبارت است از رابطه‌ي يك به يك ميان قيمت آب و حداكثر ميزان آبي كه در قيمت‌هاي گوناگون كشاورزان خريداري مي‌كنند به شرط آن‌كه ارزش نهاده‌هاي جانشين و مكمل آب، و ارزش يا ميزان محصولي كه با آب توليد مي‌شود ثابت باشند. اگر آب توسط بيشينه كردن تابع سود كشاورز به‌دست آمده باشد، ارزش محصول بر تقاضاي آب موثر است و اگر از طريق كمينه كردن هزينه‌ي توليد براي مقدار معيني محصول استخراج شده باشد، همان مقدار محصول بر تقاضاي مشتق آب موثر است، يعني هر چه قيمت محصول در بازار بالا رود و يا تقاضا براي مقدار خريد آن افزايش يابد، مقدار تقاضاي كشاورز براي آب نيز افزايش مي‌يابد.
رابطه‌ي قيمت كالا يا نهاده با مقدار تقاضاي آن يك رابطه همبستگي مانند ميزان باران و درجه حرارت هوا نيست، بلكه يك رابطه يك به يك است؛ يعني پيوسته به ازاء هر قيمت، تقاضا يك مقدار معين و مشخص است؛ اگر ارزش آب تغيير كند و سپس به همان قيمت اوليه برگردد مقدار تقاضا نيز دقيقاً با همان مقدار اوليه برابر خواهد شد.
رابطه‌ي ارزش آب با مقدار تقاضاي آن معكوس است؛ در مقايسه‌ي رابطه‌ي در پيش گفته شده با تقاضاي ديگر نهاده‌ها و حتي محصول، اقتصاددانان آن را به‌صورت درصد بيان مي‌كنند تا اثر واحد اندازه‌گيري مقدار و قيمت را حذف كرده و از سويي رابطه‌ها قابل مقايسه شودند.
نسبت درصد تغييرات ميزان تقاضاي آب را به درصد تغييرات ارزش آب كشش قيمت آب مي‌نامند؛ به نحوي‌كه اگر مقدار اين كشش منفي 5/0 باشد، يك درصد افزايش در قيمت آب موجب مي‌شود كه 5/0 درصد مقدار تقاضاي آن كاهش يابد، اين كشش قيمت را مي‌توان ميان ميزان تقاضاي آب و قيمت نهاده‌هاي جانشين و مكمل آن بيان كرد، در اين صورت آن را كشش متقابل مي‌نامند؛ اگر كشش متقابل زمين و آب منفي يك باشد، كاهش يك درصد در قيمت زمين باعث افزايش يك درصد در مقدار تقاضاي آب مي‌شود. همين‌طور اگر كشش آب نسبت به قيمت محصول هندوانه 2 باشد، افزايش يك درصد در قيمت هندوانه موجب ازدياد 2 درصد از مقدار تقاضاي آب خواهد شد. 
گفتني‌ست در قيمت‌هاي گوناگون آب، تقاضاي آن متفاوت است، كشش قيمت تقاضاي آب نيز در اين صورت متفاوت خواهد بود، براي نمونه هنگامي‌كه آب گران است كشش آن متفاوت از زماني‌ست كه آب ارزان است؛ اين كشش در قيمت يا نقطه‌ها‌ي متغيير از تابع تقاضا كشش نقطه‌اي ناميده مي‌شود؛ كشش در تابع تقاضاي كالاها و نهاده‌ها، در قيمت وسط يا نقطه‌ي وسط تابع تقاضا، برابر واحد است.
در قيمت‌هاي بالاتر قدرمطلق كشش قيمت بزرگ‌تر از يك و در قيمت‌هاي پايين‌تر قدرمطلق آن كوچك‌تر از يك است؛ بنابراين درهنگام گراني آب قدر مطلق كشش قيمت تقاضاي آن بيشتر از يك بوده و اگر فروشندگان آب قيمت آن‌را يك درصد كاهش دهند، ميزان تقاضاي آن بيشتر از يك درصد افزايش مي‌يابد و در نتيجه درآمد كل فرشندگان آب بيشتر از يك درصد بالا مي‌رود؛ از سوي ديگر اگر قدرمطلق كشش قيمت آب كمتر از يك باشد و تمام فروشندگان آب قيمت آن‌را يك درصد پايين بياورند، ميزان تقاضاي آب كمتر از يك درصد بالا مي‌رود و در نتيجه درآمد آنها در مجموع كاهش مي‌يابد؛ بنابراين اطلاع از كشش تقاضاي آب يا ساير نهاده‌ها و كالاها بسيار براي سياست قيمت‌گذاري و فروش عرضه‌كنندگان مهم است.
اگر قيمت با كشش تقاضا باشد، كاهش آن باعث افزايش درآمد عرضه‌كنندگان مي‌شود و اگر قيمت بي‌كشش تقاضا باشد، يا به‌عبارت ديگر قدرمطلق كشش كم‌تر از يك باشد، افزايش قيمت باعث ازدياد درآمد اين افراد از فروش مي‌شود.
در بسياري از تحقيقات انجام‌شده، كشش تقاضاي آب كمتر از منفي يك برآورد شده است (1)؛ اين بدان معناست كه با كاهش قيمت آب درآمد كل فروشندگان زياد نمي‌شود. ازسويي به‌دليل محدوديت‌هاي قانوني و تعرفه‌هاي مصوب، افزايش قيمت آب مقدور نمي‌باشد؛ در نتيجه عرضه كنندگان خصوصي تمايلي براي ورود به بازار آب و سرمايه‌گذاري در منابع آب پيدا نمي‌كنند، نهادهاي دولتي نيز درآمد كافي از فروش آب براي توسعه و تكميل تاسيسات آب‌رساني به‌دست نمي‌آورند. 
درحال حاضر يكي از مسائل بخش آب پايين بودن غيرموجه قيمت يا تعرفه‌هاي آب كشاورزي‌ست. همان‌طور كه در بخش بازار آب بيان شد: قيمت آب ارزش اجتماعي آن را نشان مي‌دهد؛ براي نمونه قيمت پايين، فراواني و ارزش كمي را براي آب متصور مي‌سازد و انگيزه زراع را براي صرفه‌جويي كم مي‌كند؛ بنابراين تحت برخي از شرايط اصلاح تعرفه‌هاي آب كشاورزي بر ميزان تقاضاي آب مي‌تواند اثر بگذارد و زمينه صرفه‌جويي و ذخيره‌سازي آن‌را فراهم مي‌كند.

2- اندازه‌گيري مقدار مصرف آب و نرخ‌گذاري
درصورتي‌كه در مزارع از فنون نوين آبياري، آب‌رساني و كنتور آب استفاده شود، مقدار آب به سهولت بر حسب ليتر در ثانيه قابل اندازه‌گيري است، درغير اين‌صورت بايد با تخمين، ميزان آب را برآورد كرد.
لازم به توضيح است در كشاورزي سنتي ميزان آب را با ساعت آبي اندازه‌گيري مي‌كردند؛ اندازه‌گيري دقيق آب توسط كنتور اگرچه پرهزينه و تنها در 25 درصد طرح‌هاي آبياري دنيا معمول است(2) اما داراي مزاياي بسياري‌ست، زيرا رابطه‌ي قيمت و هزينه با چنين رويكردي مشخص بوده و زارع براي صرفه‌جويي آب انگيزه پيدا مي‌كند. تغيير در روش زمان آبياري، نوع محصول، مساحت‌ مزرعه و يك‌پارچه بودن آن در ميزان مصرف آب موثر بوده و زارع تلاش لازم براي انتخاب بهينه‌ي آن‌ها را به‌عمل خواهد آورد؛ در مواردي كه استفاده از كنتور به‌علت گراني مقدور نباشد، بايد از روش‌هايي كه آب را با دقت بيشتري نسبت به ديگر روش‌هاي موجود اندازه‌گيري مي‌كنند استفاده كرد. گفتني‌ست شيوه‌ي متداول عبارت است از اندازه‌گيري سطح مزرعه آبياري شده با توجه به نوع محصولي كه در آن كشت مي‌شود. در اكثر كشورهاي دنيا بيش از 60 درصد موارد قيمت‌گذاري بر اساس مساحت زير كشت و 15 درصد به صورت تركيبي از مساحت و حجم است (2). گاهي اوقات زمان يا نوبت آبياري اندازه‌گيري مي‌شود و در زراعت سنتي زمان آبياري و مدار گردش آب تعيين مي‌شد.
بديهي است درصورتي‌كه دقت اندازه‌گيري حجم آب مصرف شده كمتر باشد سياست قيمت‌گذاري آب و كسب درآمد براي جبران هزينه‌هاي آب‌رساني مشكل‌تر و از سويي انگيزه‌ي زارع براي كاستن از تلفات آبياري ممكن است كم‌تر باشد. 
با توجه به آن‌كه حجم آب چگونه اندازه‌گيري شود قيمت آب به همان شيوه تعيين خواهد شد. در صورت استفاده از كنتور، قيمت براساس ليتر در ثانيه يا مترمكعب در ساعت قابل تعيين است، درغير اين صورت قيمت آب بر حسب سطح زير كشت، نوع محصول و زمان آبياري تعيين مي‌شود.
اگر حجم آب به دقت اندازه‌گيري شود، انواع نرخ‌گذاري‌هاي آب قابل اجراست؛ يك از روش‌هاي موجود، گرفتن تعرفه به مبلغ ثابت براي تمام سال و تعرفه‌ي ديگر بر اساس ميزان آب مصرف شده در هر فصل است. سياست‌هاي قيمت‌گذاري و تبعيض قيمت به‌درستي با چنين رويكردي قابل اجراست.
لازم به توضيح است مي‌توان براساس مصرف آب در تابستان و ساير فصول قيمت آب را تغيير داد، به كشاورزاني كه مزارع چند پارچه خود را يك پارچه مي‌كنند و يا از شيوه‌هاي اعمال صرفه‌جويي در آبياري استفاده مي‌كنند، فروشنده مي‌تواند آب را ارزان‌تر بفروشد. اين يارانه ممكن است به كساني اختصاص يابد كه الگوي كشت توصيه‌شده‌اي را به‌كار مي‌برند.

منابع و مأخذ:
1- سلطاني، غلامرضا، كارايي اقتصادي آب با تاكيد بر تبصره (1) ماده 106 قانون برنامه سوم، معاونت برنامه‌ريزي، دفتر اقتصاد آب، سازمان مديريت منابع آب، وزارت نيرو 1381.
2- نظام‌هاي نرخ‌گذاري آب كشاورزي، گزارش ارائه شده در نخستين نشست عمومي اركان كميسيون تعرفه‌هاي آب، معاونت برنامه‌ريزي، دفتر اقتصاد آب، سازمان مديريت منابع آب، وزارت نيرو 1381. 
3Sadr, Kazem: Water Markets and Pricing in Iran in Water Management in Islam, Ed. By faruqui, N A. Biswas/ and M. s. Bino/ United Nations university. Press, N. Y 2001.

ادامه دارد...

تدوين: مهندس حميد بابايي دانشجوي كارشناسي ارشد مهندسي آبياري دانشگاه تهران
خبرنگارمهندسي كشاورزي سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران