رئیس شورای شهر مشهد اخیرا اظهاراتی درخصوص اضافه کردن ۶۰۰ هکتار از شرق مشهد به داخل محدوده شهری برای در مرکزیت قرار گرفتن حرم داشته است. او در گفت‌وگو با یک رسانه اظهار کرده بود: یکی از بحث‌هایی که در این دوره از شورای شهر مطرح بوده، خارج کردن حرم مطهر رضوی از حاشیه‌شهر است. برای بازگرداندن حرم مطهر از کنار و گوشه شهر به مرکز مشهد در حال اضافه کردن ۶۰۰ هکتار از شرق مشهد به محدوده داخل شهر هستیم.

در گفت‌وگو با یکی از اعضای هیأت علمی گروه شهرسازی دانشگاه فردوسی به آسیب‌شناسی این اظهارات پرداخته‌ایم. به گفته این استاد دانشگاه این مساله باعث گسترش بیشتر حاشیه شهر در مشهد شده و تفاوت و دوگانگی میان مرزهای رسمی و غیررسمی شهر را بیشتر می‌کند.

 حسین معروفی، عضو هیات علمی گروه شهرسازی دانشگاه فردوسی مشهد در این رابطه اظهار کرد: اساسا از نظر من این طرح تحقق‌پذیر نخواهد بود؛ زیرا شهر چیزی نیست که ما بخواهیم به صورت دستوری یا از بالا به پایین پروسه تاریخی، رشد، شکل‌گیری و تحول یک کلان‌شهری مانند مشهد را در قالب یک پروژه و در یک بازه زمانی مشخص و با بودجه ریالی نامعین هدایت کنیم.

وی با اشاره به پیشینه تاریخی مشهد افزود: شهر، پروسه تاریخی دارد. ما از شهری که بر اساس طرحی از پیش اندیشه شده روی کاغذ که بنیان‌گذاری و احداث می‌شود، صحبت نمی‌کنیم. ما درباره شهری با یک پیشینه تاریخی و در طی چندین سده حرف می‌زنیم‌. شهر با لایه‌های تاریخی مختلف رشد بسیاری کرده که در دوران تحول خود اتفاقات و رخدادهایی را به چشم خودش دیده است. این طرح پیشنهادی مطرح شده در مورد شهر جدید یا شهری که قرار است از پیش ساخته و بنیان‌گذاری شود نیست بلکه در مورد کلان شهر مشهد با پیشینه تاریخی است.

عضو هیات علمی گروه شهرسازی دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: مرکزیت می‌تواند معنا و خوانش‌های مختلفی داشته باشد. در شهرهای تاریخی اروپایی مانند لندن پاریس و میلان به صورت منظم و غیر منظم به دور هسته شهر تنیده شده و مرکز جغرافیایی و هندسی شهر را تشکیل می‌دهند. زمانی‌که سیر تاریخی شهر مشهد را مطالعه کنیم، می‌بینیم که مجموعه فرهنگی مذهبی حرم به عنوان خاستگاه و نطفه اولیه مشهد قرار ‌گرفته و گوشته اصلی شهر یعنی سکونت‌ها که بعدها تحت عنوان مشهد شناخته می‌شود بر دور هسته تاریخی فرهنگی و مذهبی تنیده می‌شود؛ مثلا می‌بینیم که تا پایان دوران قاجار هم اساسا مجموعه فرهنگی مذهبی حرم به عنوان مرکز هندسی جغرافیایی شهر مشهد عمل می‌کرده اما بعدا  با رشد شهر به خصوص در دوره پهلوی اول و توسعه زیرساخت‌های شهری مرکزیت جدیدی برای مشهد تعریف می‌شود؛ به طور مثال میدان شهدا به عنوان یک مرکز مهم و اداری مشهد جدید شناخته می‌شود و همچنین توسعه‌های اطراف آن مثل کاربری‌ها و مراکز جدید و مدرن مانند شهرداری‌، بانک‌‍‌ها، ثبت،پست و خیابان‌هایی که از این میدان منشعب می‌شوند مانند خیابان ارگ قدیم، نیز از مراکز مهم هستند.

معروفی با اشاره به چند هسته‌ای شدن شهر مشهد در طول سیر تاریخی عنوان کرد: به صورت کلی تشکیلاتی که ایران مدرن در آن زمان داشته نشان‌دهنده این است که تحولات سیاسی اقتصادی ایران در دوران پهلوی اول تاثیرگذار بوده؛ به عنوان مثال در آن زمان یک مرکز فرهنگی در انتهای خیابان کوهسنگی تاسیس شد. همان‌طور که مشاهده می‌کنید شهر تک هسته‌ای و مرکزی مشهد به شهری چند مرکزی تبدیل شده که هر مرکز عملکرد و ویژگی‌های خودش را دارد. اما تا پایان پهلوی اول می‌بینیم که بین مراکز ارتباط مطلوبی برقرار است؛ مثلا  از میدان شهدا تا فلکه حضرت از طریق طراحی مسیرها و اتصالات، دو قطب و مرکز جدید را به یکدیگر متصل می‌کنند. مهم‌ترین عامل تداوم و پیوستگی این مراکز با یکدیگر است  که تا به امروز شهر مشهد طی تحولاتی مراکز مختلفی را  با عملکردهای مختلفی شکل داده است.

مشهد به لحاظ جغرافیایی کشیدگی شرقی غربی دارد/ نمی‌توانیم شهر را به سمت شرق بکشانیم

وی با بیان مختصات جغرافیایی شهر تصریح کرد: شهر مشهد به لحاظ مختصات جغرافیایی کشیدگی شرقی غربی دارد و از سمت کشف رود به سمت مناطق غربی کشور کشیده شده؛ یعنی توسعه مشهد از حرم شروع شده و به سمت غرب یعنی ارتفاعات و مناطق خوش آب‌و هواتر ییلاقی مشهد ادامه دارد. این یک ویژگی جغرافیای طبیعی محدوده‌ای است که شهر مشهد در آن قرار گرفته  و ما نمی‌توانیم این مختصات را برخلاف جریان طبیعی به شهر دیکته کنیم و شهر را به سمت شرق مشهد بکشانیم. در حقیقت چنین چیزی امکان‌پذیر نیست و فرمولی نمی‌توانیم برای آن در نظر بگیریم. همان طور که اشاره شد عوامل و نیروهای مختلفی مانند جغرافیای طبیعی ، جغرافیای اقتصادی و  فاکتورهای زیادی روی رشد و تحول یک شهر تاثیرگذار هستند. امروزه شهرهای چند مرکزی به عنوان یک خصوصیت مثبت برای رشد و مدیریت شهر در نظر گرفته می‌شوند که ارتباط این مراکز با یکدیگر مهم است. ۳۰۰ هکتار در مجموعه بافت حرم وجود دارد که آن منطقه را به یک جزیره مستقل اقتصادی تبدیل کرده و این مرکز را جداشده از شهر مشهد می‌دانیم. اگر ۶۰۰ هکتار به شرق شهر اضافه شود چه مسئله ای را حل می‌کند؟ مسئله ما که صرفا مرکزیت جغرافیایی در حرم مطهر نیست. 

عضو هیات علمی گروه شهرسازی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: رشد شهر از شرق به غرب طی یک تحول تاریخی، فرهنگی، جغرافیایی و در چندین سده اتفاق افتاده و این رشد طبیعی شهر است. شهرهای چند هسته ای می‌توانند در مدیریت شهری موفق عمل کنند؛ به شرط اینکه یک تداوم و پیوستگی فضایی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بین این مراکز وجود داشته باشد وتمامی این موارد در قالب یک شبکه به نام شهر با یکدیگر کار می‌کنند، اما اگر بخواهند به صورت چند جزیره جداگانه صرفا عملکرد شخصی خود را داشته باشند مانند اتفاقی که  در بافت ۳۰۰ هکتاری ثامن افتاده است، دیگر پیوند و ارتباطی با سایر بخش‌های مشهد ندارد. 

معروفی در پاسخ به این‌ پرسش که آیا این طرح باعث گسترش حاشیه‌نشینی می‌شود، اظهار کرد: مشهد نیز مانند کلان‌شهرهای در حال توسعه مسائلی مانند حاشیه نشینی را دارد؛ جمعیتی که به دلیل ناکارآمدی بازار مسکن عمدتا به حاشیه پرتاب می‌شوند و مجبور هستند از طریق سیستم غیر رسمی یا غیر قانونی امرار معاش کنند. تقریبا یک میلیون از جمعیت مردم مشهد در حاشیه شهر زندگی می‌کنند که این موضوع به نوعی حاشیه شهر را  به یک مکان نابرابری تبدیل کرده و روزبه‌روز تفاوت و دوگانگی بین مرزهای رسمی و غیر رسمی شهر بیشتر می‌شود. مرز رسمی یعنی محدوده اداری و خدماتی شهری که شهروندان درجه اول در آن حضور داشته و مرزهای غیر رسمی شامل شهروندان درجه دوم می‌شود که روز به روز تفاوت‌ها و شکاف‌ها بین این دو گروه پررنگ‌تر می‌شود. امروزه  این مسئله به عنوان یک چالش اصلی در شهر مشهد مطرح است.

عضو هیات علمی گروه شهرسازی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به تخریب بافت‌های تاریخی و قدیمی شهر افزود: تخریب‌های گسترده بافت‌های با قدمت بالا موضوعی است که در بافت‌های مرکزی شهر وجود دارد که این روند تخریب و نوسازی منجر به خروج جمعیت بومی  این بافت‌ها و از بین رفتن ساختار تاریخی بافت شهری شده است. عدم ارتباط، پیوستگی، تداوم و یکپارچگی فضایی بین هسته‌های مختلف توسعه در شهر مشهد موجودیت انسجام یافته شهری را تهدید کرده و این یکپارچگی و تدوام فضایی در شهر وجود ندارد. در حقیقت دوگانگی و تضاد در ساختار فضایی شهری بیشتر از  یکپارچگی، تداوم و انسجام است. 

افزایش حاشیه‌نشینی با اضافه کردن ۶۰۰ هکتار از شرق مشهد به محدوده شهری 

معروفی ادامه داد: درصورت تصویب این طرح بخش‌هایی مجدد وارد مکانیزم بازار می‌شوند؛ یعنی ممکن است بخشی به عنوان تخفیف و واگذاری به تعاون‌های مسکن مختلف و سازندگان خصوصی داده شود که به نوعی توسعه را به آن سمت هدایت کند هر چند که مشخص نیست که آیا این طرح با اقبال عمومی روبه‌رو خواهد شد یا نه؟ از نظر من این موضوع منجر به شکل‌گیری سکونت‌های غیر رسمی یا حاشیه‌نشینی در بخش شرقی مشهد به طور قاطع خواهد شد. ما می‌بینیم که طی پروسه رشد اداری شهر مشهد در قالب طرح‌های مختلف جامع شهری، هر ارگانی سعی در گسترده کردن بخش‌های اداری شهر را دارد و بخش‌های غیر رسمی را وارد محدوده اداری مشهد می‌کند. پشت آن مرزها، هسته‌های غیر رسمی دوباره  شکل می‌گیرند و تولید و باز تولید می‌شوند. به همین  دلیل قطعا این گسترش جدید در مرزهای خودش منجر به رشد سکونت‌های غیر رسمی خواهد شد.

وی عنوان کرد: امروزه یکی از مشکلات کلان‌شهر‍‌های ما بحث مدیریت منابع است. منابعی که روز به روز محدودتر شده و قاعدتا مدیریت آن‌ها سنجیده‌تر و دشوارتر خواهد شد. محدودیت منابع مانند محدودیت آبی و تامین آب کلان شهر‎ها، مدیریت پسماند که امروزه به عنوان یک چالش بسیار اساسی در کلان‌شهرها الخصوص در کشورهای در حال توسعه مطرح است و رشد برون‌زای در کلان‌شهرها که بر مدیریت منابع تاثیرگذار خواهد بود، در حال حاضر به عنوان یک مسئله و چالش است. ما در کلان‌شهرها به توسعه درون‌زا باید به عنوان یک راه حل نگاه کنیم. امروزه تمامی کشورهای دنیا چه توسعه یافته و چه در حال توسعه به ظرفیت‌های توسعه درون‌زا اشاره می‌کنند؛ یعنی رشد شهر از درون. به عنوان مثال کشورهای غربی در حال استفاده مجدد از اراضی قهوه‌ای خود در مراکز شهرها مثل کارخانجات و زمین‌های متروکه یا رها شده هستند. آنها مشغول به بهسازی، نوسازی و بازآفرینی بافت‌های ناکارآمدی که در محدوده‌های اداری و درون کلان شهرها وجود دارد،  هستند.  شهر مشهد نیز این پتانسیل را دارد که از ظرفیت‌های اراضی قهوه‌ای خود استفاده کند و تا زمانی‌که امکان استفاده دوباره، بهینه و مدیریت بهتر کاربری زمین در داخل محدوده اداری شهر وجود دارد چرا باید به دنبال گسترش شهر باشیم. 

انتهای پیام