حجت‌الاسلام والمسلمین محمد قنبری، روانشناس و پژوهشگر علوم اسلامی در سلسله نشست‌های آینده پژوهی با محوریت «هوش مصنوعی و روابط انسانی: چالش‌ها و افق‌ها در پرتو علوم انسانی و اسلامی» که به همت خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، در دانشگاه قم برگزار شد، به ارائه تحلیلی ژرف از تأثیرات هوش مصنوعی بر روابط میان‌فردی پرداخت. این گزارش، واکاوی مباحث مطرح شده در این نشست است.

وی بیان کرد: که توجه به سوالات، ابهامات و پیچیدگی‌ها، خود گام موثر اولیه برای حرکت علمی و گفتمانی عمیق و زمینه‌ساز تفکر و گفت‌وگوی علمی در جمع دانش‌پژوهان باشد.

این پژوهشگر ادامه داد: انسان همیشه به دنبال تعریف خود و قواعد ارتباطی و تعامل برای مدیریت حدود و شکل و کیفیت این ارتباطات میان فردی بوده و اکنون پدیده علمی و تمدنی هوش مصنوعی، چالش‌های این تعاریف را به حداکثر خود رسانده است.

بیداری فلسفی لازمه بازدارندگی فناوری از مسیر انسان‌زدایی

قنبری، در خصوص ساختار انسان امروزی و مواجهه با هوش مصنوعی، با اشاره به فیلم‌هایی مانند Her (۲۰۱۳) و Ex Machina (۲۰۱۵)، بیان کرد: از سال ۱۹۶۰ در سینما به دنبال یک معنای عمیق و پاسخ کلی به بعضی سوالات و یا ایجاد سوال بوده‌اند، باید هشدار داد؛ آنچه در سینما به عنوان داستان‌های علمی‌تخیلی می‌بینیم، به سرعت در حال تبدیل شدن به واقعیت است. در حالی که نیازمند بیداری فلسفی هستیم تا فناوری را از مسیر انسان‌زدایی بازداریم.

این پژوهشگر ادامه داد: امروزه شاهد هستیم که هوش مصنوعی از حوزه‌های صنعتی وارد حریم خصوصی‌ترین روابط انسان‌ها شده است. براساس آمار، ۴۰ درصد از نسل Z در غرب با ایده ازدواج با هوش مصنوعی مخالفتی ندارند. این یک تغییر پارادایم در مفهوم رابطه است.

وی بیان کرد: این تغییر نگرش، حاکی از بازتعریف تدریجی هنجارهای اجتماعی درباره روابط است. برای برخی، همراهان AI نه‌تنها ابزار سرگرمی نیستند، بلکه به‌عنوان جایگزین قابل‌اعتماد برای روابط انسانی دیده می‌شوند به‌ ویژه در دنیایی که روابط انسانی روزبه‌روز پیچیده‌تر، پرتنش‌تر و شکننده‌تر می‌شوند؛ تحلیل و توصیف انسان امروزی نیز به شدت در شکل گیری این نوع رابطه و بازتعریف مفاهیم انسانی با ظهور AI نقش بسیار پررنگی دارد. رویکردها و تیپولوژی‌های ذهنی و شخصیتی انسان امروزی نیز به این مطلوبیت جایگزینی بدون قواعد و مطلق هوش مصنوعی بیشتر ضریب زده است.

به گزارش ایسنا روانشناس و پژوهشگر علوم اسلامی با استناد به آرای شهیدسیدمرتضی آوینی، از ظهور «نسلی با ذهن‌های وسیع اما کم‌عمق» خبر داد که قربانی طوفان اطلاعاتی عصر حاضر شده‌اند.

قنبری با اشاره به بیان زیبای شهید سیدمرتضی آوینی که «انسان امروز با طوفانی از اطلاعات روبه‌روست، اما این اطلاعات نه تنها او را بیدار نکرده، بلکه تخدیر کرده است، انباشت اطلاعات فراوان، بدون حکمت، جز سردرگمی و بی‌هویتی نتیجه‌ای ندارد.»، در ادامه تببین کرد: تمدن جدید، به انسان این توهّم را داده که هر چه بیشتر بداند، انسان‌تر است، در حالی‌که دانستن اگر به حقیقت منجر نشود، جهلی مرکب است.

این استاد دانشگاه با تقسیم‌بندی دانش و حکمت یادآور شد: آنچه در منابع انسان شناسی عمیق الهی بر آن تأکید شده، و آن‌چه که ما را انسان می‌کند، انباشت اطلاعات نیست؛ بلکه سلوک در طریق حقیقت است. و این چیزی است که در دنیای پر از داده‌های بی‌معنا گم شده است.

وی مبتنی بر تحقیقات فیزیولوژیک بیان کرد: که نسل امروز با ضعف چشمگیر در هوش هیجانی و اجتماعی روبروست که تحقیقات علت آن را رشد نامتعادل آمیگدال مغز می‌دانند. آمیگدال که مسئول پردازش هیجانات، تصمیم‌گیری و رفتارهای اجتماعی است، به دلیل کم تحرکی کودکان زیر ۷ سال به درستی رشد نمی‌کند. این اختلال منجر به مشکلاتی در کنترل احساسات، تعاملات اجتماعی و تصمیم‌گیری‌های عاطفی شده است. متخصصان هشدار می‌دهند که زندگی دیجیتالی و کمبود فعالیت‌های جسمانی در سال‌های اولیه زندگی، عامل اصلی این چالش عصبی-روانی در نسل جدید است که تأثیرات بلندمدتی بر کیفیت روابط و سلامت روانی جامعه خواهد داشت.

قنبری با بیان اینکه این ساختار انباشت داده و ضعف هوش هیجانی نسلی، بحران و چالش‌های ارتباطی انسان با هوش مصنوعی را تشدید کرده است و جایگزینی بی قید AI را تقویت می‌کند، به نمونه‌های عینی مانند: چت‌بات‌های عاطفی (Replika)، ربات‌های فیزیکی (Harmony)، دستیاران هوشمند هولوگرافیک (Gatebox) اشاره کرد و گفت: عدم قضاوت (برخلاف انسان‌ها)، دسترسی دائمی (۲۴ ساعته)، شخصی‌سازی نامحدود (تطابق کامل با خواست کاربر)، پاسخ‌دهی سریع (عدم نیاز به صبر)، ویژگی‌های منحصر به فرد هوش مصنوعی است که به جذابیت آن می‌افزاید. این ویژگی‌ها دقیقاً با ویژگی‌های روانشناختی انسان امروز که به دنبال رابطه‌های کم‌زحمت، سریع و بدون تعهد است همخوانی دارد.

 واکاوی چالش‌های اخلاقی و انسانی

قنبری با طرح پرسش‌های بنیادین، حاضران را به تفکر فراخواند که آیا می‌توان «دوستی»، «دلسوزی»، «عشق» را به الگوریتم سپرد؟ آیا پیوند با موجودی غیرانسانی که فاقد احساس واقعی است، می‌تواند جایگزین یا مکمل رابطه انسانی شود؟ یا صرفاً یک شبیه‌سازی سطحی از صمیمیت است؟ یک سیستم هوش مصنوعی ممکن است بر اساس حجم داده‌های آموزشی نادرست، تشخیص‌های نادرستی برای گروه‌های خاص اجتماعی ارائه دهد. و آیا این تعصب الگوریتمی قابل کنترل است؟ در صورت اشتباه یا خطای در کنش‌ها توسط هوش مصنوعی، چه کسی مسئول عواقب آن است؟

این استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: هوش مصنوعی در تلاش برای «شبیه‌سازی» رابطه است، اما آیا می‌تواند تجربه زیسته انسان را «درک» کند؟ آیا می‌توان با هوش مصنوعی «رابطه» داشت یا فقط «تعامل»؟ فرق این دو چیست؟

وی ادامه داد: تعامل یعنی تبادل پیام و پاسخ؛ اما رابطه یعنی حضور دو وجود آگاه، آزاد و مسئول در پیوندی که در آن رشد، درک متقابل و تعهد رخ می‌دهد. رابطه انسانی در بستر «تعهد»، «رشد متقابل» و «آزادی اخلاقی» معنا پیدا می‌کند. رابطه جستجوی معناست، نه فقط تبادل اطلاعات و شامل پذیرش رنج و تفاوت است، نه فقط تطابق و راحتی.

قنبری تاکید کرد: هوش مصنوعی گرچه می‌تواند تعامل برقرار کند، اما فاقد نیت، اراده اخلاقی و احساس واقعی است. از این رو، رابطه‌ای اصیل با آن ممکن نیست؛ چراکه رابطه، برخاسته از دل و معناست، نه فقط داده و پاسخ؛ رابطه انسانی صرفاً تعامل رفتاری نیست، بلکه دارای ابعاد احساسی، اخلاقی، و نیت‌محور است. در اسلام نیز ارزش رابطه از درون آن می‌جوشد، نه صرفاً از نمود بیرونی. ماشین فاقد هویت اخلاقی، تاریخ زیسته و نیت خیرخواهانه است.

این استاد حوزه و دانشگاه با استناد به روایت برای توصیف روابط عمیق انسان‌های سالم و متعالی» (إِنَّ ائْتِلَافَ قُلُوبِ الْأَبْرَارِ إِذَا الْتَقَوْا وَ إِنْ لَمْ یُظْهِرُوا التَّوَدُّدَ بِأَلْسِنَتِهِمْ، کَسُرْعَةِ اخْتِلَاطِ قَطْرِ السَّمَاءِ عَلَی مِیَاهِ الْأَنْهَارِ) (امالی طوسی/۴۱۱) نتیجه گرفت رابطه صرفا بر اساس داده‌های برآمده از ارتباطات و اطلاعات ظاهری نیست بلکه از عمق قلب نیکان شکل می‌گیرد.

وی با بیان اینکه در یک رابطه انسانی، نیت، صداقت، و محبت نقش محوری دارند؛ در پاسخ به اینکه آیا الگوریتم می‌تواند چنین عناصری را شبیه‌سازی کند، گفت: الگوریتم می‌تواند ظاهری از محبت یا صداقت را «شبیه‌سازی» کند؛ اما فاقد نیت درونی، احساس واقعی، و مسئولیت اخلاقی است. در دیدگاه اسلامی، نیت، معیار ارزش عمل است («إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّیَّات»). پس حتی اگر رفتار یک ماشین اخلاقی به‌نظر برسد، بدون نیت خیر و آگاهی، آن رفتار فاقد ارزش انسانی و اخلاقی واقعی است.

قنبری با اشاره به اینکه وجود ظرفیت صداقت و توبه در انسان، برخلاف ماشین به رابطه معنا می‌بخشد، تاکید کرد: انسان دارای قابلیت رشد اخلاقی و ندامت درونی است. الگوریتم‌ها صرفاً بازتولیدگر داده‌اند و حتی وقتی صادق به‌نظر می‌رسند، «نمی‌توانند دروغ بگویند» چون درک اخلاقی ندارند، صداقت انسانی ریشه در خودآگاهی و انتخاب اخلاقی دارد.

این پژوهشگر بیان کرد: ربات ممکن است بر اساس داده‌ها پاسخ‌هایی همدلانه بدهد، اما درکی از رنج، تجربه زیسته، یا بافت فرهنگی–دینی و عمق وجودی انسان با نگاه ملکوتی ندارد ؛ در مشاوره اسلامی، رابطه درمانی مبتنی بر «شفقت»، «قصد اصلاح» و «نصیحت مشفقانه» است. استفاده از ربات در امور سطحی یا کمکی بلامانع است، اما جایگزینی کامل انکار ابعاد روحی–معنوی انسان است.

وی اضافه کرد: در مشاوره‌های تخصصی مانند مشاوره پیش از ازدواج نیز ورود هوش مصنوعی و جایگاه آن نیاز به تعریف دارد؛ AI اگر به‌عنوان ابزار غربالگری اولیه استفاده شود، می‌تواند مفید باشد؛ اما تصمیم نهایی باید بر اساس درک انسانی، گفت‌وگو، تحلیل شخصیتی و ارزش‌مداری دینی باشد. در ازدواج اسلامی، کفویت ایمانی، خلقی، و فرهنگی اهمیت دارد؛ نه فقط تطابق ظاهری یا علاقه سطحی. انتخاب نهایی در ازدواج، فقط مبتنی بر داده و منطق نیست؛ عشق، درک فرهنگی، و تطابق ارزشی نیز نقش دارند. هوش مصنوعی نمی‌تواند «نیاز معنوی» یا «جاذبه متقابل غیرقابل توصیف» را بفهمد، پس نباید فرآیند مقدس ازدواج را به یک معادله آماری فروکاست و معنا و عمق آن را از بین ‌برد.

پژوهشگر حوزه هوش مصنوعی و علوم انسانی، اعلام کرد: در طراحی سیستم‌های هوش مصنوعی، داده‌های روانشناختی و اجتماعی پیش از ورود به الگوریتم‌ها باید از منظر انسان‌شناسی و معرفت‌شناسی عمیقاً پردازش شوند؛ این رویکرد باعث می‌شود سیستم‌های هوش مصنوعی با درک آنتولوژیک عمیق‌تری از انسان طراحی شوند و پاسخ‌های سازگارتر و انسانی‌تری ارائه دهند. بدون این مبانی، خطر تقلیل انسان به مجموعه‌ای از داده‌های سطحی وجود دارد. این پردازش عمیق می‌تواند از بروز آسیب‌های اجتماعی ناشی از هوش مصنوعی پیشگیری کند و به ایجاد سیستم‌های هوشمندتر و همسوتر با ارزش‌های انسانی بی‌انجامد.

فناوری ابزاری در خدمت تعالی انسان؛ نه جایگزینی برای ماهیت انسانی

وی یادآور شد: در عصر هوش مصنوعی، مسئولیت ما نه فقط یادگیری فناوری، بلکه حفاظت از عمق، اخلاق، و معنا در روابط انسانی  و مهندسی آن است. اهمیت این بحث برای ما به عنوان انسان‌هایی متعلق به یک فرهنگ الهی–انسانی است که کرامت، اختیار و مسئولیت فردی را اساس ارتباطات می‌داند. آنچه مسلم است، هوش مصنوعی اینجاست تا بماند. حضور آن در روابط انسانی، نه یک تهدید حتمی است و نه یک نجات‌دهنده کامل بلکه یک فرصت برای بازنگری، در توسعه و تحلیل اولیه روابط عالی و باکیفیت انسانی در بستر جدیدی از امکانات و چالش‌هاست.

قنبری افزود: برای آن که این مسیر، به تقویت پیوندهای انسانی بی‌انجامد، باید به‌طور فعال سیاست‌گذاری، آموزش عمومی، گفت‌وگوی اجتماعی و تحقیق علمی در زمینه روابط AI دنبال شود. توسعه‌دهندگان باید از طراحی‌های فریبنده یا اعتیادآور بپرهیزند و شفافیت را سرلوحه کار خود قرار دهند. ما باید راهی پیدا کنیم تا تکنولوژی به جای جایگزینی برای انسان، به ابزاری برای تقویت انسانیت تبدیل شود.

انتهای پیام