در تاریخ اسلام، زندگی ائمه اطهار(ع) سرشار از درس‌های بزرگی است که چراغ راه انسان‌های حقیقت‌جو در تمام دوران‌هاست. در میان این چهره‌های نورانی، امام محمد تقی(ع)، نهمین پیشوای شیعیان، جایگاهی ویژه دارد؛ امامی که با وجود عمر کوتاه خود، میراثی عمیق و الهام‌بخش از علم، تقوا و شجاعت به یادگار گذاشت. امام جواد(ع) در زمانی به امامت رسید که فضای سیاسی و اجتماعی جامعه اسلامی، آکنده از ظلم و انحراف بود. در چنین شرایطی، ایشان با رفتاری حکیمانه و بیانی نافذ، در برابر انحرافات فکری و عقیدتی ایستادگی کرد و با وجود سن کم، به یکی از بزرگ‌ترین مراجع علمی و معنوی عصر خویش تبدیل شد؛ تا جایی که حتی دشمنان نیز به عظمت شخصیت او اعتراف داشتند.  

از جمله ویژگی‌های برجسته امام جواد(ع)، برخورد مهربانانه و توأم با درایت با مردم بود. ایشان نه‌تنها پیشوای دینی و معنوی شیعیان بود، بلکه پناهگاه مظلومان و نماد عدالت و صداقت در جامعه آن روزگار به‌شمار می‌آمد. اکنون، در سالروز شهادت امام جواد(ع)، فرصتی است تا بار دیگر به سیره آن حضرت بیندیشیم، از آموزه‌هایش بیاموزیم و با تجدید عهد، راه او را در زندگی فردی و اجتماعی‌مان ادامه دهیم. به همین مناسبت با حجت‌الاسلام محمد حائری شیرازی، پژوهشگر و استاد حوزه و دانشگاه به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه متن آن را می‌خوانید:

ایسنا: امام جواد (ع) در سن بسیار کمی به امامت رسیدند. فضای اجتماعی و مذهبی آن زمان چگونه با این موضوع برخورد کرد؟

در زمان شهادت امام رضا(ع)، امام جواد(ع) تنها ۶ یا ۷ سال داشتند و طبیعی بود که بخشی از جامعه شیعه با دیده تردید به این امر بنگرند. چرا که تا آن زمان، سابقه نداشت امامی در چنین سن کمی مسئولیت امامت را بر عهده بگیرد. در فضای اجتماعی و دینی آن دوران، هنوز بسیاری از شیعیان امامت را با الگوهای سنتی جامعه، یعنی سن و سال و تجربه ظاهری، می‌سنجیدند. لذا برخی در پذیرش امامت ایشان دچار تردید شدند. حتی برخی از خواص شیعه در بغداد و کوفه نامه نوشتند و در صحت امامت کودکی چنین خردسال، سؤال کردند.

در عین حال، حکومت عباسی نیز از این شرایط بهره‌برداری می‌کرد. مأمون عباسی گمان می‌برد با برگزیدن امام جواد(ع) به دامادی، و همچنین با توجه به سن کم ایشان، می‌تواند کنترل بیشتری بر شیعیان داشته باشد و حرکت‌های اعتراضی را مهار کند. اما این تصمیم بیشتر از آنکه تضعیف جایگاه امامت باشد، موجب روشنگری بیشتر در باب امامت و ویژگی‌های ذاتی آن گردید. با گذر زمان و با بروز کرامات و دانش ژرف امام جواد(ع)، بسیاری از تردیدها رفع شد و حتی مخالفان به ولایت علمی و الهی ایشان اقرار کردند.

به عنوان نمونه به این روایت توجه کنید. قاسم بن عبدالرحمان می‌گوید: به مذهب زیدیّه گرایش داشتم که به شهر بغداد سفر کردم. مدّتی در آنجا بودم. روزی در یکی از خیابان‌های آن شهر، مردم را دیدم که با شور و شوق در جنب و جوش هستند. بعضی می‌دوند و برخی سعی می‌کنند تا خود را به نقاط بلند برسانند. بعضی نیز ایستاده و به نقطه‌ای خیره شده‌اند، پرسیدم: مگر چه شده؟ گفتند: ابن الرضا(ع) می‌آید.

من هم ایستادم و به نظاره پرداختم حضرت سوار بر مرکب به سوی ما می‌آمد. همان طور که به او نگاه می‌کردم، با خودم گفتم: خداوند گروه امامیه را از رحمت خود دور کند. آنان معتقدند که پروردگار سبحان، اطاعت از این جوان را بر مردم واجب گردانیده است. همین که این به ذهنم خطور کرد، حضرت خطاب به من این آیه را تلاوت کرد: «فقالوا ابشراً منّا واحدا نتّبعه انّا اذاً لفی ضلالٍ و سعر؛ قوم ثمود گفتند: آیا ما از بشری از جنس خود پیروی کنیم؟ اگر چنین کنیم، در گمراهی و جنون خواهیم بود. در این هنگام با خود گفتم: مثل این که او ساحر است و از دل من خبر می دهد. بار دیگر حضرت خطاب به من این آیه شریفه را تلاوت کرد: «أالقی الذّکر علیه من بیننا بل هو کذّاب اسرٌ؛ آیا تنها به او وحی نازل شده است؟ نه او آدم بسیار دروغگو و خود پسند است.» وقتی دیدم آن حضرت از اندیشه‌های قلبی من خبر می‌دهد، اعتقادم به آن بزرگوار کامل شد و از مذهب زیدیه دست برداشتم و به امامت ایشان اقرار و اعتراف کردم که او حجّت خدا بر مردم است.

ایسنا: آیا در منابع تاریخی یا روایی، نمونه‌هایی از علم و درایت امام جواد در سنین کودکی یا نوجوانی داریم که جایگاه ایشان را تثبیت کند؟

در منابع شیعی و حتی اهل سنت، داستان‌هایی مشهور درباره علم الهی امام جواد(ع) در خردسالی وجود دارد. یکی از شاخص‌ترین این موارد، مناظره ایشان با «یحیی بن اکثم» قاضی‌القضات دربار عباسی است که در حدود سن ۹ سالگی برگزار شد. مأمون برای آزمایش علم امام جواد، جلسه‌ای رسمی با حضور فقها و بزرگان ترتیب داد. یحیی بن اکثم سؤالی فقهی با پیچیدگی فراوان درباره مُحرِمی که حیوانی را شکار کرده، مطرح کرد. امام جواد(ع) بدون درنگ، پاسخ دادند و با تفصیل به ۱۸ حالت مختلف اشاره کردند که در هر یک حکم متفاوتی صادر می‌شود. این پاسخ نه‌تنها قاضی را متعجب کرد، بلکه باعث تحسین همگان شد.

در دیگر روایات نیز نقل شده که امام جواد(ع) در همان کودکی در مسائل فقهی، عقیدتی و حتی اخلاقی، پاسخ‌هایی ژرف و دقیق می‌دادند. این نشانه‌ها، برای شیعیانی که در مسئله امامت به عصمت و علم الهی باور دارند، دلیلی محکم بود بر اینکه سن ظاهری مانع از تحقق مقام امامت نمی‌شود. همین علم ویژه، نشانگر ارتباط خاص امام با منبع غیبی الهی است که از لوازم امامت در مکتب شیعه محسوب می‌شود.

ایسنا: برخی ممکن است بپرسند که چطور ممکن است فردی در سن نوجوانی به چنین مقامی برسد؛ پاسخ مکتب شیعه به این سؤال چیست؟

مکتب شیعه در مسئله امامت بر اساس نص و عصمت و علم لدنی امام استوار است، نه بر معیارهای عرفی مانند سن یا تجربه. از نظر شیعه، امام منصوب از جانب خداوند است و در نتیجه، توانمندی‌های او فراتر از ظرفیت‌های عادی بشری است. همان‌گونه که حضرت عیسی(ع) در گهواره سخن گفت و نبوت خود را اعلام کرد، امام جواد(ع) نیز می‌تواند در کودکی به امامت برسد؛ چون این جایگاه وابسته به اتصال به منبع وحی و الهام الهی است، نه به آموزش‌های تجربی بشر.

از سوی دیگر، عقل و نقل در شیعه با یکدیگر هماهنگ‌اند. یعنی اگرچه سن کم از دید ظاهری چالشی محسوب می‌شود، اما وقتی فردی در خردسالی بتواند پاسخگوی دشوارترین پرسش‌های فقهی و عقیدتی باشد، مردم خود به تدریج قانع می‌شوند. این تجربه در امامت امام جواد(ع) و نیز در ادامه، در امامت امام هادی(ع) که او هم در کودکی به امامت رسید، تکرار شد و به مرور، شیعیان به این اصل پایبندتر شدند که سن و سال دلیل بر شایستگی معنوی نیست.

ایسنا: آیا می‌توان بین جایگاه امام جواد(ع) و نقش‌آفرینی نسل جوان در جامعه امروز، ارتباط تربیتی یا فرهنگی خاصی ترسیم کرد؟

قطعاً می‌توان از سیره امام جواد(ع) الهام تربیتی و فرهنگی گرفت. نخستین پیام آن است که جوان یا نوجوان بودن به‌تنهایی مانع از اثرگذاری در جامعه نیست. بلکه اگر با تربیت صحیح، علم، بصیرت و معنویت همراه باشد، یک جوان می‌تواند رهبری فکری و حتی اجتماعی یک امت را بر عهده بگیرد. سیره امام جواد(ع) نوعی تجلی این حقیقت است که جوانی و پختگی می‌توانند در پرتو الهی با هم جمع شوند.

در فضای امروز که گاه جوانان از مشارکت در عرصه‌های کلان اجتماعی بازداشته می‌شوند یا خود را ناتوان می‌بینند، سیره امام جواد(ع) الگویی متفاوت ارائه می‌دهد. اگر یک نوجوان با هویت دینی و معرفتی صحیح رشد یابد، می‌تواند نقش‌آفرین باشد؛ در فرهنگ، علم، سیاست و حتی اصلاح اجتماعی. لذا نهادهای فرهنگی می‌توانند از این ظرفیت تربیتی بهره گیرند و اعتماد به جوانان را بر مبنای استعداد و ایمان آنان تقویت کنند.

ایسنا: پیام امامت امام جواد(ع) برای جوانان امروز چیست و چگونه می‌توان از زندگی ایشان الهام گرفت؟

امامت امام جواد(ع) یک پیام روشن برای جوانان دارد: محدودیت‌های سنی نمی‌تواند مانع از شکوفایی علمی، معنوی و اجتماعی انسان شود. هر جوانی اگر خود را با توکل بر خدا و اتصال به منابع اصیل معرفت تجهیز کند، می‌تواند مانند امام جواد(ع) در برابر طوفان‌های فکری و فشارهای اجتماعی بایستد و راه حق را روشن سازد. امام جواد(ع) در سنین نوجوانی توانست در دربار عباسی، که مملو از دانشمندان و سیاست‌مداران کارکشته بود، با استدلال و وقار، عظمت امامت را نشان دهد.

از سیره فردی ایشان نیز می‌توان الگو گرفت. ساده‌زیستی، تواضع، صبر در برابر فشارهای سیاسی و تربیت شاگردان ممتاز، از جمله نکاتی است که جوان امروز می‌تواند با عمل به آن‌ها، مسیر تعالی خود را پیدا کند. همچنین ایمان امام جواد(ع) به حقانیت مسیرش، حتی در برابر قدرت‌های ظاهری، الهام‌بخش مقاومت فرهنگی و اخلاقی برای جوانانی است که در برابر هجمه‌های فکری و رسانه‌ای دنیای امروز قرار دارند.

انتهای پیام