معروف‌ترین ملاک برای طبقه‌بندی احزاب سیاسی، ملاک ایدئولوژی است که بر اساس آن احزاب برای طیفی از راست افراطی تا چپ افراطی دسته‌بندی می‌شوند. مفاهیم چپ و راست به دو موضوع اساسی اشاره دارند: یکی حفظ یا تغییر روابط اقتصادی یا به مفهومی مشخص‌تر در عدم مداخله یا مداخله دولت در زندگی اقتصادی از حیث یا تأمین عدالت اجتماعی؛ و دوم نوع ساختار قدرت و نظام سیاسی یعنی نظام سیاسی دموکراتیک اقتدارطلب. 

از این رو احزاب سیاسی به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

۱. احزاب سیاسی راست دموکراتیک؛ مثل احزاب لیبرال و محافظه‌کار و دموکرات مسیحی.
۲. احزاب سیاسی چپ دموکراتیک؛ مثل احزاب سوسیال دموکرات و کارگری.
۳. احزاب راست اقتدارطلب؛ مثل احزاب فاشیست و ناسیونالیست.
۴. احزاب چپ اقتدارطلب؛ مثل احزاب کمونیست.

احزاب سیاسی معمولاً از سه منظر مطالعه می‌شوند: یکی حزب به وجهی که در عرصه حکومت و پارلمان به عنوان مجموعه‌ای از مقامات عمومی ظاهر می‌شود؛ دوم حزب به وجهی که در خارج از پارلمان به عنوان سازمانی برای مبارزات انتخاباتی نمودار می‌گردد؛ و سوم حزب به وجهی که به عنوان مجموعه ای از اعضا و هواداران و رای‌دهندگان در عرصه حوزه‌های انتخاباتی ظاهر می‌شود.

از دیدگاه اول نخستین احزاب سیاسی به صورت گروه‌ها و دسته‌های سازمان‌یافته‌ای در پارلمان یا قوه اجرایی ظاهر شدند. در بسیاری از احزابی که چنین سابقه داشته‌اند، هنوز هم بخش پارلمانی حزب بخش مسلط و عمده آن است. احزاب پارلمانی به عنوان وسیله‌ای برای سازماندهی به فعالیت نمایندگان و ایجاد مجاری ارتباطی و اطلاعاتی عمل می‌کردند.

کارویژه حزب در حوزه اجرایی، تصمیم‌گیری درباره سیاست‌های حکومتی، اجرای آن سیاست‌ها و استخدام نیروهای سیاسی است. قوه اجرایی در حکومت دموکراسی بدون حضور احزاب قابل تصور نیست. احزاب سیاسی به‌ نحو فزاینده‌ای جانشین پارلمان‌ها و کابینه‌های دولت در امر سیاستگذاری می‌شوند.

فعالیت احزاب خارج از عرصه حکومت و پارلمان طبعاً برحسب احزاب و کشورها، گوناگون است. احزاب در این عرصه اشکال سازمانی مختلفی دارند. احزابی که مرکب از نمایندگان پارلمان و برخی افراد سرشناس بوده و سازمان و عضویتی در خارج از پارلمان نداشته‌اند، احزاب "کادر" خوانده شده‌اند. احزابی که سازمان و اعضای گسترده‌ای در خارج از پارلمان دارند، احزاب "توده‌ای" نامیده می‌شوند.

احزاب توده‌ای معمولا می‌کوشند از طریق تاسیس مراکز و کانون‌های مختلف فرهنگی، مذهبی، آموزشی و غیره به حیات اجتماعی اعضای خود سامان بخشند. احزاب سیاسی توده‌ای همچنین نیازمند فعالان حزبی هستند تا فعالیت‌های مختلف در زمینه سازماندهی و بسیج و غیره را انجام دهند. چنین فعالانی معمولاً انگیزه‌های مالی و یا ایدئولوژیک در فعالیت‌های خود دارند.

احزاب و انتخابات

مهمترین فعالیت احزاب در زمینه انتخابات و کسب آرا صورت می‌گیرد. افراد فعال از نظر سیاسی معمولاً برای خود هویتی حزبی قائل می‌شوند و نسبت به حزب خاصی تعلق خاطر و وابستگی پیدا می‌کنند و همین تعلق و وابستگی بر رفتار انتخاباتی و رای افراد تاثیر تعیین کننده دارد. 

عوامل مختلفی چون تعلقات طبقاتی، مذهبی، قومی و غیره به نوبه خود ساختار نگرش‌های افراد نسبت به احزاب را تعیین می‌کنند و موجب هویت‌یابی حزبی می‌شوند. احزاب سیاسی معمولاً بر اساس ساختار شکاف‌های اجتماعی شکل گرفته‌اند. سیاسی شدن شکاف‌ها موجب تشکیل احزاب و هویت‌های حزبی در حول آن‌ها می‌گردد.

برخی از نویسندگان شکل‌گیری احزاب در تاریخ را محصول بروز "بحران‌های توسعه" و کوشش برای پاسخگویی به آن‌ها دانسته‌اند بحران‌های هویت، مشروعیت، مشارکت و توزیع اقتصادی موجب شکل‌گیری فضاهای ایدئولوژیک می‌گردند و احزاب چنین فضاهایی را اشغال می‌کنند.

منبع: کتاب دانشنامه سیاسی-دکتر حسین بشریه

انتهای پیام