مریم رستمی در گفت‌وگو با ایسنا، با تأکید بر ضرورت بازنگری در مدل حکمرانی و توسعه شهری تهران، افزود: شهری که هر روز در معرض تغییرات اقلیمی، اجتماعی، فناورانه و اقتصادی قرار دارد، باید نه به مثابه مجموعه‌ای از سازه‌ها و خیابان‌ها، بلکه چونان سیستمی زنده، پیچیده و در حال یادگیری فهم شود؛ سیستمی که هم‌زمان با رشد، نیازمند بازآفرینی در نحوه اندیشیدن، برنامه‌ریزی و تعامل با جامعه‌اش است. در قلب این تحول، مفهومی ایستاده که نه فقط ابزار بقا، بلکه مسیر تعالی است.

 تاب‌آوری؛ زیست هوشمندانه، آینده‌نگر و انسان‌محور

رستمی ادامه داد: تاب‌آوری شهری، چنان‌که در چارچوب‌های معتبر جهانی مانند دستور کار ۲۰۳۰ سازمان ملل (SDGs)، چارچوب سندای برای کاهش خطرات، UN-Habitat و شبکه جهانی ۱۰۰ شهر تاب‌آور تعریف شده، ظرفیت یک شهر برای پیش‌بینی، جذب، تطبیق، یادگیری و بازیابی عملکرد در برابر طیف وسیعی از اختلالات است؛ اختلالاتی که ممکن است طبیعی، زیرساختی، نهادی یا اجتماعی باشند. تاب‌آوری، بیش از آنکه صرفاً واکنشی دفاعی در برابر بحران‌ها باشد، چشم‌اندازی برای زیست شهری هوشمندانه، آینده‌نگر و انسان‌محور است. در همین راستا، سنجش و پایش این ظرفیت نیز اهمیت می‌یابد؛ چراکه تاب‌آوری، نه‌ فقط مفهومی کیفی، بلکه فرآیندی داده‌محور و قابل ارزیابی است. چنان‌که در برنامه جهانی MCR2030 و ابزارهایی مانند City Resilience Scorecard، سازوکارهایی برای شناسایی شکاف‌های عملکردی، تحلیل ظرفیت‌های نهادی، و هدایت تدریجی سیاست‌گذاری شهری در مسیر توسعه‌ای پایدار ارائه شده‌اند.

 چالش‌ها، هشدارها و امکان‌های پیش‌رو

عضو هیأت علمی پژوهشکده سوانح طبیعی در ادامه ضمن برشمردن نشانه‌های بحرانی تهران، بر ضرورت بازنگری در مدل حکمرانی و توسعه شهری تأکید کرد و گفت: نشانه‌های فرسایش زیرساختی، کاهش سرمایه اجتماعی، ناهماهنگی نهادی، فشارهای محیط‌زیستی و گسترش بی‌برنامه شهری، همگی زنگ خطرهایی هستند که لزوم بازاندیشی عمیق در سازوکارهای اداره شهر را یادآور می‌شوند؛ اما در دل همین چالش‌ها، امکان‌هایی نهفته است. فرصت برای عبور از نگاه پروژه‌محور به نگاهی سیستمی که انسان، فضا و زمان را درهم‌تنیده می‌بیند. فقدان چنین نگاهی، بستر پیامدهایی پیچیده و گسترده است. از نابرابری و بی‌اعتمادی نهادی تا آسیب‌های محیط زیستی گاه جبران ناپذیر و اختلال عملکرد زیرساخت‌ها به‌هنگام بحران؛ آنچه گفته شد، تنها بخشی از این تبعات است.

 تجربه‌های الهام‌بخش جهانی

رستمی با اشاره به نمونه‌های موفق جهانی خاطرنشان کرد: از بارسلونا با سوپربلاک‌هایش گرفته تا کپنهاگ، سنگاپور، سئول، ووهان، گویانگ، روتردام و تورنتو، همه این شهرها نه تنها توانسته‌اند زیست‌پذیری، اعتماد اجتماعی و انعطاف‌پذیری شهری را ارتقاء دهند، بلکه نشان داده‌اند که تاب‌آوری پایدار در گروی ایجاد «حلقه‌ای هم‌افزا» میان سیاست‌گذاری کلان از بالا و مشارکت مؤثر از پایین است. مطابق گزارش‌های بین‌المللی از جمله UNDRR، OECD و WRI، نه حکمرانی صرفاً متمرکز و نه مشارکت صرفاً محلی، به تنهایی کفایت نمی‌کند؛ آنچه معنا می‌آفریند، تعامل این دو سطح و یادگیری متقابل میان آن‌هاست. از بازآفرینی رود چئونگی‌چئون در سئول و ایجاد ساختارهای اسفنجی در ووهان و گویانگ گرفته تا تأسیس مرکز رسمی تاب‌آوری شهری در تورنتو، این تجارب نشان داده‌اند که تاب‌آوری واقعی مستلزم پیوندی چند لایه و پایدار میان زیرساخت‌های فیزیکی، رویکردهای طبیعت‌محور، سازوکارهای هماهنگی نهادی و ظرفیت‌های اجتماعی برای سازگاری، یادگیری و کنش جمعی است.

 تاب‌آوری؛ آمادگی برای آینده‌های ناشناخته

وی با استناد به گزارش‌های بین‌المللی از جمله IPCC، GRI و چارچوب سندای افزود: اختلالات آینده از نوسانات اقلیمی و بحران‌های فناورانه گرفته تا تغییرات جمعیتی و فروپاشی زنجیره‌های جهانی ماهیتی ترکیبی، پیش رونده و پیش‌بینی‌ناپذیر خواهند داشت.

تاب‌آوری واقعی یعنی آمادگی برای چیزی که هنوز تعریف نشده است

عضو هیأت علمی پژوهشکده سوانح طبیعی تأکید کرد: راه‌حل، نه صرفاً تلاش برای پیش‌بینی دقیق، بلکه ایجاد ظرفیتی انطباق‌پذیر، چندمنظوره، داده‌محور و مبتنی بر یادگیری مداوم است؛ ظرفیتی که شهر را قادر می‌سازد در دل بی‌ثباتی‌ها، تاب‌آور باقی بماند و حتی شکوفا شود. تاب‌آوری واقعی یعنی آمادگی برای چیزی که هنوز تعریف نشده است. تاب‌آوری نه نقطه پایان بحران، بلکه نقطه آغاز توسعه‌ای منعطف و پایدار است.

 از حکمرانی مقطعی به حکمرانی سیستمی

رستمی اظهار کرد: برای تهران، عبور از پاسخ‌های مقطعی به سمت حکمرانی سیستمی و آینده‌نگر ضروری‌ است؛ جایی که مترو، پل و بزرگراه، هم‌ سوی اعتماد عمومی، زیرساخت اطلاعاتی، مشارکت اجتماعی و آموزش عمومی قرار می‌گیرند.

وی افزود: فضاهای عمومی باید کارکردی چند منظوره داشته باشند؛ به‌گونه‌ای که در زمان آرامش، محمل ارتباطات اجتماعی و در زمان اختلال، نقطه‌ای برای پاسخ اضطراری باشند. مدارس، مساجد، خطوط حمل‌ونقل و مراکز فرهنگی نیز باید بدون نیاز به اعلان، به زیرساخت‌های پاسخگویی بدل شوند.

محله‌ها؛ نقطه پیوند مردم و نظام مدیریتی

رستمی ادامه داد: محله‌ها، همان نقطه پیوند مردم و نظام مدیریتی، در قلب فرآیند تاب‌آوری قرار دارند. هرچه تصمیم‌سازی به سطح محله نزدیک‌تر شود، اثربخشی و انعطاف‌پذیری شهر افزایش می‌یابد. تاب‌آوری نهادی، نه در حجم بودجه، بلکه در عمق تعامل، پیوستگی داده‌ها، تمرین مستمر و شفافیت تصمیم‌گیری، معنا می‌یابد.

نقشه راه تهران تاب‌آور

وی تأکید کرد: تهران برای تاب‌آور شدن، نیازمند نقشه‌ راهی چند بعدی، تلفیقی و انطباق پذیر است؛ از بازآرایی نظام اقتصادی و مالی شهر و تدوین اطلس آسیب‌پذیری محله‌محور، تا استقرار زیرساخت‌های نرم یادگیری اجتماعی و طراحی سازوکارهایی که بتوانند در مواجهه با پیچیدگی، نقش هماهنگ‌کننده، تحلیل‌گر و پشتیبان تصمیم را ایفا کنند.

مدیر مرکز بین‌المللی مطالعات تاب‌آوری شهری افزود: تشکیل یک کارگروه راهبردی تاب‌آوری شهری با هدایت و پشتیبانی علمی و تحلیلی پژوهشکده سوانح طبیعی، به عنوان نهاد بنیان‌گذار مرکز بین‌المللی مطالعات تاب‌آوری، می‌تواند به مثابه محور هماهنگی و پیوند میان بازیگران اجرایی، دانشگاهی و مدنی عمل کند؛ مدلی که در شهرهایی چون سئول، تورنتو و روتردام نیز آزموده شده، اثربخش بوده و کارآمدی خود را در مواجهه با پیچیدگی‌های شهری اثبات کرده است. یکی از ارکان کلیدی این مدل، نهادینه سازی یادگیری نهادی در سطوح میانی دستگاه‌های اجرایی است؛ ظرفیتی که امکان انطباق، انتقال تجربه و ارتقای پاسخ‌گویی را در طول زمان فراهم می‌کند.

 ترجمه ظرفیت دانشی به کنش اجرایی

وی یکی از مهم‌ترین یافته‌ها در تعاملات و نشست‌های بین‌المللی را این‌گونه جمع‌بندی کردو گفت: باید مکانیزم‌هایی طراحی شود که ظرفیت‌های دانشی را در بستر مشارکت مدنی و با پشتیبانی نهادی، به کنش اجرایی مؤثر تبدیل کنند؛ مدلی که از سطح ایده تا اقدام، حلقه تصمیم‌سازی را توانمند می‌سازد.

تاب‌آوری؛ ظرفیتی نظام‌مند و پویا

رستمی تصریح کرد: تاب‌آوری، ظرفیتی پویا، نظام‌مند و فرابخشی است که از تعامل میان‌نهادی، شبکه‌سازی افقی و اعتماد بین سطحی برمی‌خیزد؛ نه محصولی از تک‌ نهادگرایی یا تمرکزگرایی در فرآیند تصمیم‌سازی.

عضو هیأت علمی پژوهشکده سوانح طبیعی اظهار کرد: کامیابی در این گذار، مستلزم هم‌افزایی مؤثر میان سه سطح کلیدی است: سیاست‌گذاری کلان، پژوهش‌های مسئله‌محور و مشارکت فعال نهادهای مدنی و شهروندان.  در این میان، یادگیری نهادی در سطوح میانی، نقشی حیاتی دارد؛ چراکه همین لایه‌های اجرایی، حلقه اتصال سیاست‌های بالا و مشارکت‌های مردمی هستند. یادگیری نهادی در این سطح، ضامن تداوم و پیوستگی میان تصمیمات کلان و کنش‌های محلی‌ است؛ ظرفیتی که در نبود آن، تاب‌آوری نظام‌مند دچار گسست عملکردی خواهد شد.

 تغییر الگوی ذهنی؛ کلید عبور از بحران

مدیر مرکز بین‌المللی مطالعات تاب‌آوری شهری با تأکید بر اهمیت تحول در الگوی ذهنی حاکم بر اداره شهر، اضافه کرد: فراتر از نهاد، برنامه یا منابع، آن‌چه این گذار را ممکن می‌سازد، دگرگونی در نوع نگاه به تاب‌آوری است؛ دگرگونی‌ که باید هم در سطح تصمیم‌سازان و مدیران و هم در میان شهروندان شکل گیرد. این تحول، گذار از اداره شهر، به ساختن آینده شهر است؛ از مدیریت واکنشی، به آماده‌سازی پیش‌نگر؛ از نگاه بخشی؛ به دیدگاه سیستمی و از پروژه‌محوری؛ به بازاندیشی در پیوند انسان، زیرساخت و محیط در بستر پویای شهر.

تاب‌آوری؛ پلی میان رؤیاهای فردی و چشم‌انداز جمعی

وی با ارائه تصویری انسانی و چندلایه از مفهوم تاب‌آوری گفت: شهر آرمانی، برای هر فرد معنای خاصی دارد، برای مادری؛ در امنیت پیاده‌رو، برای سالمندی؛ در دسترسی بی‌مانع، برای خانواده‌ای؛ در شهری که منابع حیاتی چون آب، هوا و انرژی و با آگاهی جمعی و سیاست‌گذاری هوشمندانه دارد، پاس داشته می‌شود، برای نوجوانی؛ در فضایی آزاد برای تجربه و رشد، برای متخصص شهری؛ در شبکه‌ای به‌هم‌پیوسته از داده‌های به‌روز و زیرساخت‌های پاسخ‌گو و برای سیاست‌گذار آینده‌نگر، در ساختاری نهادی که چند سطحی، شفاف، انعطاف‌پذیر و مبتنی بر شواهد باشد.

به گفته رستمی، در میان این تفاوت‌ها، یک زبان مشترک همه را پیوند می‌زند، تاب‌آوری، پلی میان رؤیای فردی و چشم‌انداز جمعی و پیوندی میان کیفیت زندگی روزمره و آمادگی برای آینده‌ای پر تحول است. از این رو، تاب‌آوری نه فقط یک سیاست، بلکه روایتی مشترک است از آن‌چه می‌خواهیم باشیم و تحقق آن، به انتخاب‌های آگاهانه، پیوسته و جمعی ما وابسته است.

 تهران هنوز تاب‌آور نیست، اما ظرفیت دارد

مدیر مرکز بین‌المللی مطالعات تاب‌آوری شهری در پایان تأکید کرد: تهران هنوز تاب‌آور نیست، اما ظرفیت آن را دارد. اگر تاب‌آوری را نه واکنشی مقطعی، بلکه مسیری برای زیستی هوشمندانه، منعطف و آینده‌نگر بدانیم. تاب‌آوری، آغازِ توسعه‌ای است که شهر را در دل بحران، توانمند و در متن تغییر، زنده‌تر می‌سازد. آن آینده، از همین امروز آغاز می‌شود، اگر اراده‌ای همگانی، مسئولانه و پیوسته، ساختن آن را بر عهده گیرد.

انتهای پیام