منیره ستارزاده، مدیر پایگاه جهانی قنات‌های «اکبرآباد» و «قاسم‌آباد» کرمان، در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه قنات‌ها نه‌تنها آب را از اعماق زمین به سطح می‌رسانند، بلکه با بازگشت بخشی از آن به سفره‌های زیرزمینی، چرخه طبیعی آب را پایدار می‌سازند، تأکید کرد: حفظ این سازه‌های آبی که ریشه در دانش بومی و مهارت گذشتگان دارد، امروز در شرایط خشکسالی اهمیتی دوچندان یافته است. بم، به‌عنوان یک منظر فرهنگی ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، به‌واسطه وجود ده‌ها رشته قنات با ویژگی‌های منحصربه‌فرد، نمونه‌ای بی‌نظیر در مهندسی پایدار آب در مناطق خشک جهان به شمار می‌رود.
ستارزاده گفت: قنات بخشی از یک چرخه طبیعی را تشکیل می‌دهد و به‌نوعی آن را ایجاد و پایدار می‌سازد. به این معنا که ما به‌وسیله قنات، آب موجود در سفره‌های زیرزمینی را از اعماق زمین به سطح زمین منتقل می‌کنیم تا اراضی، باغات و مزارع را آبیاری کنیم و این آب، دوباره از طریق نفوذ به زمین به چرخه آبی اعماق بازمی‌گردد. از این نظر، حفظ قنات‌ها هم از نظر اقتصادی و هم از نظر مصرف بهینه آب و تداوم چرخه طبیعی بسیار مقرون‌به‌صرفه است.
او افزود: در این زمینه، طرح‌هایی وجود دارد که بر اساس آنها، قنات‌ها برای آبیاری باغات و زمین‌های کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرند. با توجه به بحران خشکسالی که نه‌تنها در کشور ما، بلکه در سراسر جهان وجود دارد، اجازه دهید نمونه‌ای خاص را مطرح کنم. در جنوب شرق استان کرمان، به‌ویژه در بم که منظر فرهنگی آن به ثبت جهانی رسیده است، یکی از معیارهای اصلی ثبت جهانی، وجود شبکه گسترده قنات‌ها بوده است. در هیچ جای جهان نمی‌توان مشابه منطقه بم را یافت که در یک موقعیت جغرافیایی مشخص، آن هم در دل کویر، این تعداد قنات به‌صورت متمرکز وجود داشته باشد.
مدیر پایگاه جهانی قنات‌های کرمان درباره ویژگی‌های قنات‌های این منطقه توضیح داد: قنات‌های شهر بم از نوع دشتی هستند. طول بسیار زیاد، عمق زیاد، آب‌دهی بالا و شیب اندک دارند. از نظر توپوگرافی، شهر بم در یک گودی قرار گرفته و ارتفاعات اطراف آن، که همان جبال و بلندی‌های رایج منطقه هستند، به‌عنوان منابع تغذیه‌کننده سفره‌های زیرزمینی عمل می‌کنند. در محدوده این منطقه دو گسل اصلی وجود دارد؛ یکی گسل باغچمک و دیگری گسل افراز. گسل افراز با طول ۱۲ کیلومتر و عرض ۲ کیلومتر، همانند یک سد طبیعی عمل می‌کند و در این گودی، هرچه آب از بالادست وارد سفره‌های زیرزمینی شود، دقیقاً در زیر شهر توسط این گسل نگهداری می‌شود و به‌یک‌باره وارد نرماشیر نمی‌شوند. همین ویژگی سبب شده است که گذشتگان ما با دانش و مهارت خاص خود، تعداد زیادی قنات در این منطقه حفر کنند و با این علم و مهندسی، باغات و نخلستان‌های کنونی را شکل دهند.
او افزود: پس از وقوع زلزله، اگرچه بخشی از قنات‌ها آسیب دیدند اما این خسارات قابل جبران بود و بسیاری از قنات‌های آسیب‌دیده، مرمت و بازسازی شدند و دوباره مورد بهره‌برداری قرار گرفتند. در مناطقی که قابلیت تغذیه سفره‌های زیرزمینی وجود داشته باشد و مطالعات زمین‌شناسی انجام شود، امکان احیای قنات وجود دارد. در شهرستان بم و شهر بروات، تعدادی قنات شناسایی، مطالعه و حتی برخی از آنها حفر و بازگشایی شده‌اند که دارای قابلیت احیا هستند. البته این امر مشروط به آن است که فعالیت‌های لازم توسط مالکان، مقنیان، مسئولان و مردم به‌صورت هماهنگ انجام شود.
ستارزاده ادامه داد: شهر بم ساختاری دارد که در گذشته، محلات مختلفی در آن وجود داشت. شهر در داخل ارگ قرار داشت و اطراف آن را روستاهایی احاطه کرده بودند که امروز همان روستاها به محلات کنونی شهر بم تبدیل شده‌اند. هر روستا، مالک یا اربابی داشت که قناتی را برای خود حفر کرده است و نام آن قنات معمولاً به نام همان ارباب، محله یا شخصی که قنات را حفر کرده است، شناخته می‌شود، مانند قنات فخرآباد، قنات اکبرآباد و قنات قاسم‌آباد. به همین دلیل، تعداد زیادی قنات در یک نقطه جغرافیایی متمرکز شده‌اند.
مدیر پایگاه جهانی قنات‌های «اکبرآباد» و «قاسم‌آباد» کرمان با اشاره به اینکه برخی از قنات‌ها در فاصله بسیار کمی از یکدیگر قرار دارند و مشکلی که وجود دارد این است که در سال‌های آینده، حریم برخی قنات‌ها با یکدیگر تداخل پیدا می‌کند، اضافه کرد: هر قنات حریمی دارد و وقتی محدوده شهری گسترش می‌یابد و قنات‌ها از داخل شهر عبور می‌کنند، گاهی حریم آنها در هم تداخل پیدا می‌کند که این موضوع، کار را دشوار می‌کند.
ستارزاده گفت: اکنون با توجه به کمبود آب باید بگویم که منطقه بم، به‌ویژه بخش‌های شمالی و شمال‌غربی آن، از نظر قنات‌ها و وضعیت آب نسبتاً خوب و پایدار است اما بخش‌های جنوبی و شرقی آن تا حدودی دچار تنش آبی است. هر ساله، در برخی سال‌ها آب قنات‌ها کاهش می‌یابد و اگر مالک قناتی یا فردی با مجوز، عملیات لایروبی را به‌صورت غیرحرفه‌ای انجام دهد، ممکن است مسیر قنات ریزش کند و قنات، کم‌آب یا حتی خشک شود. از سال ۱۳۹۷، پایگاه میراث جهانی قنات‌ها در محل قنات‌های ثبت جهانی، به دستور یونسکو راه‌اندازی شد. این پایگاه ساختمانی فرهنگی دارد که زمین آن را شهرداری واگذار کرده است. از آن زمان، دفتر پایگاه فعال شده و در حوزه‌های مطالعات، مستندسازی و گردشگری فعالیت می‌کند. یکی از اقدامات مهم ما، آسیب‌شناسی قنات‌ها بوده است.
او افزود: مطالعات نشان داد که نیروی انسانی متخصص در حوزه مقنی‌گری رو به کاهش است و پس از زلزله، به‌جز یکی دو نفر، نیروی جوان به این حرفه افزوده نشده است. ما با شناسایی مقنیان و ثبت قنات‌ها، مختصات آنها را تعیین و نقشه مسیرشان را تهیه کردیم. این نقشه‌ها کمک می‌کند که فعالیت‌های عمرانی با کمترین آسیب به قنات‌ها انجام شود و حریم قنات‌ها رعایت شود. از نظر آلودگی‌های زیست‌محیطی و آسیب‌های عمرانی نیز تلاش شد تا تمهیداتی اتخاذ شود.
مدیر پایگاه جهانی قنات‌های کرمان درباره وضعیت مدیریت و بودجه نگهداری از این قنات‌ها گفت: بر اساس توافق‌نامه جهانی، جهاد کشاورزی مسئول تامین اعتبار هزینه‌های مرمت و لایروبی است، آب منطقه‌ای مسئول صدور مجوزها و تعیین حریم قنات‌هاست و هیأت امنای هر قنات موظف به پیگیری امور مربوط به آن است. در زمینه آموزش، خوشبختانه از سال گذشته تعدادی از مقنیان منطقه با پایگاه همکاری می‌کنند و هر یک حدود ۱۰ تا ۱۵ نفر را آموزش می‌دهند. این افراد در مناطق مختلف استان کرمان از جمله جیرفت و نرماشیر نیز مشغول به فعالیت هستند. یادگیری کامل فنون مقنی‌گری حدود سه تا پنج سال زمان می‌برد و سعی شده است نیروهای بومی منطقه انتخاب شوند تا هم اشتغال‌زایی صورت گیرد و هم دانش بومی حفظ شود.
ستارزاده ادامه داد: تاکنون دو کارگاه آموزشی در پایگاه برگزار شده است که بخش تئوری آن در دفتر پایگاه و بخش عملی آن در داخل قنات انجام گرفته است. وضعیت قنات‌های ثبت جهانی منطقه نسبت به سایر نقاط کشور خوب و پایدار است، هرچند تغییرات اقلیمی و خشکسالی موجب کاهش سالانه آب‌دهی آنها می‌شود.
او با بیان اینکه یکی دیگر از وظایف پایگاه، مطالعات و مستندسازی در حوزه گردشگری است، اظهار کرد: در محدوده منظر فرهنگی بم، ۵۲ قنات وجود دارد که شامل قنات‌های دایر و بایر است. حدود ۳۱ قنات فعال هستند و باقی یا پیش از زلزله متروک بوده‌اند یا پس از آن به دلیل بی‌توجهی مالکان یا صدور مجوز حفر چاه در بالادست خشک شده‌اند. طبق مطالعات ما، بسیاری از این قنات‌ها قابلیت احیا دارند، مشروط بر اینکه اقدامات لازم انجام گیرد. پایگاه، طرحی برای ساماندهی قنات‌ها و معرفی آنها به گردشگران تهیه کرده است. به‌زودی با هماهنگی فرمانداری و سایر نهادهای مرتبط، تابلوهای معرفی نصب و مسیرها مشخص خواهد شد. قنات‌ها یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های گردشگری منطقه هستند؛ زیرا تقریباً در هر محله و باغی می‌توان قناتی یافت اما تاکنون اطلاع‌رسانی کافی در این زمینه صورت نگرفته است. همچنین با همکاری مقنیان و با توجه به نیاز شهرستان، مجموعه‌ای از ابزارآلات سنتی مقنی‌گری گردآوری شده است و به‌زودی نمایشگاهی در محل دفتر پایگاه قنات برای نمایش آنها افتتاح خواهد شد.
انتهای پیام
نظرات