به گزارش ایسنا، در این مقاله آمده است: با فرض وقوع یک «جنگ تحمیلی» میان رژیم صهیونیستی و ایران به عنوان نقطه عطفی ژئوپلیتیک، استدلال می‌شود که اربعین از یک مناسک صرفاً مذهبی فراتر رفته و به ابزاری برای «قدرت نرم» و یک «نهاد بین‌المللی نوظهور» بدل گشته است. این پژوهش با به‌کارگیری چارچوب‌های نظری برساخت‌گرایی و کارکردگرایی، ابعاد امنیتی، هویت‌ساز، حقوق بشری و مرتبط با حاکمیت این گردهمایی عظیم را تحلیل می‌کند.  
یافته‌ها حاکی از آن است که در جهان پساجنگ، اربعین نه‌تنها به تقویت مشروعیت و نقش منطقه‌ای عراق و ایران می‌انجامد، بلکه به‌مثابه یک سکوی دیپلماتیک غیررسمی و میدانی برای آزمون اصول حقوق بین‌الملل بشردوستانه و حقوق بشر تکامل می‌یابد.
واژگان کلیدی: اربعین، حقوق بین‌الملل، روابط بین‌الملل، قدرت نرم، ژئوفرهنگ، برساخت‌گرایی، جنگ ایران-اسرائیل، حاکمیت دولت، حقوق بشر
۱. مقدمه: بستر نظری و تاریخی
پیاده‌روی اربعین، که ده‌ها میلیون زائر شیعه و غیرشیعه، مسلمان و غیر مسلمان، از بیش از ۸۰ کشور در پنج قاره را به سوی کربلای معلی فرامی‌خواند (افسر، ۲۰۱۹؛ سزانتو، ۲۰۱۹)، دیگر صرفاً یک رخداد مذهبی نیست. این گردهمایی — که بزرگ‌ترین اجتماع منظم سالانه بشری بر روی کره زمین است — دلالت‌های سیاسی، امنیتی و بین‌المللی عمیقی را با خود حمل می‌کند. ابعاد جهانی آن شامل مشارکت زائرانی با ملیت‌ها و اعتقادات متنوع، نماد وحدت در امت اسلامی (به بیانی گسترده تر: وحدت عزت و مقاومت در کل جهان)، بیان مقاومت در برابر ستم و فراهم آوردن بستری برای بازآفرینی هویت شیعی (جهان مقاوم) است (افسر، ۲۰۱۹؛ سزانتو، ۲۰۱۹).
شروع یک درگیری گسترده بین رژیم صهیونیستی و ایران - که در چارچوب حقوقی از آن به عنوان «جنگ تحمیلی» یاد می‌شود - به مثابه یک شوک برون‌زا به نظام بین‌الملل عمل می‌کند. در چنین بستری، اربعین به آزمایشگاهی برای سنجش تاب‌آوری نهادهای بین‌المللی، تغییرات در موازنه قوا و دگرگونی در مفهوم قدرت بدل می‌گردد.
۲. چارچوب نظری: برساخت‌گرایی و کارکردگرایی در تقابل با واقع‌گرایی
برساخت‌گرایی
برساخت‌گرایی بر نقش هویت، فرهنگ و ایده‌ها در شکل‌دهی به منافع و کنش‌های دولتها تأکید می‌ورزد (وندت، ۱۹۹۹). اربعین به مثابه یک سازه هویتی عظیم عمل می‌کند که «محور مقاومت» را به عنوان یک کنشگر فراملی در نظام بین‌الملل بازتعریف می‌نماید. این هویت جمعی - که در روایت‌های مظلومیت و مقاومت آمیخته شده است - می‌تواند متعاقب جنگ‌های غزه و ایران، همبستگی سیاسی و دیپلماتیک را بسیج کند. از این منظر، اربعین صرفاً یک گردهمایی نیست، بلکه هماوردی معنویت جمعی و بازآفرینی هویت مذهبی در مقیاسی جهانی است (افسر، ۲۰۱۹؛ سزانتو، ۲۰۱۹). حرکت زائران به سوی کربلا نمایان‌گر مقاومت نمادین در برابر بی‌عدالتی است که هویتی فراملی را تقویت می‌کند و برتری‌جویی دولت-ملت‌های سنتی را به چالش می‌طلبد (افسر، ۲۰۱۹).
کارکردگرایی
کارکردگرایی استدلال می‌کند که همکاری در حوزه‌های فنی و غیرسیاسی — همچون مدیریت جمعیت، بهداشت، لجستیک و زیرساخت — می‌تواند به همکاری‌های سیاسی گسترده‌تر «سرریز» شود (میترانی، ۱۹۴۳). اربعین نمونه‌ای عینی از این فرآیند است. ضرورت هماهنگی برای تضمین امنیت، تردد و خدمات بهداشتی، عراق را ناگزیر به همکاری با کشورهای همسایه و سازمان‌های بین‌المللی می‌سازد. این همکاری‌های کارکردی به‌تدریج اعتماد می‌آفریند و بستر لازم برای گفت‌وگوی سیاسی بیشتر پساجنگ را فراهم می‌آورد. ویژگی ممیزه اربعین، سازمانیابی خودجوش و مردمی آن است که با مشارکت گسترده داوطلبانه در ارائه خدمات به زائران مشخص می‌شود. این الگوی حکمرانی غیرمتمرکز، عناصری از یک جامعه مدنی جهانی را بازمی‌تاباند.
تقابل با واقع‌گرایی
واقع‌گرایی، که بر نظام بی قانونی بین‌الملل و قدرت سخت تأکید دارد، تبیینی ناقص از اربعین ارائه می‌دهد. واقع‌گرایان ممکن است آن را صرفاً به عنوان نمایش قدرت نرم ایران تفسیر کنند، اما این نگرش، نقش آن در ایجاد شبکه‌های فراملی، تقویت حاکمیت عراق و تشکیل عناصر عملی یک نهاد بین‌المللی نوظهور را نادیده می‌گیرد.
۳. تحلیل حقوق بین‌الملل: اربعین در میانه حاکمیت و حقوق بشر
۳.۱. حاکمیت دولت و صلاحیت قضایی
حاکمیت عراق، که تحت ماده ۲(۱) منشور ملل متحد (سازمان ملل متحد، ۱۹۴۵) محافظت می‌شود، شالوده حقوقی تنظیم‌گری اربعین را تشکیل می‌دهد. این دولت، اختیار نظارت بر ورود، اقامت و خروج زائران را حفظ می‌کند. با این حال، در دوران پساجنگ، حاکمیت ممکن است تحت فشار بازیگران خارجی قرار گیرد.

صلاحیت جهانی: در صورت وقوع جنایت علیه بشریت علیه زائران، دادگاه‌های سایر کشورها می‌توانند مرتکبان را بر اساس صلاحیت جهانی تحت تعقیب قرار دهند.
۳.۲. حقوق بشر و حقوق بین‌الملل بشردوستانه (IHL)
-   آزادی ادیان (ماده ۱۸ اعلامیه جهانی حقوق بشر) : انجام زیارت تحت شمول حق ابراز دین قرار می‌گیرد و عراق را موظف به فراهم‌آوری شرایط برای زائران می‌سازد.
-   حق حیات و امنیت (ماده ۳ مشترک کنوانسیون‌های ژنو) : عراق مکلف به حمایت از زائران در برابر تهدیدات تروریستی و بقایای جنگ است؛ تکلیفی که به‌مثابه یک تعهد مثبت ایجابی تلقی می‌گردد.
-   حق بر سلامت: مدیریت سلامت میلیون‌ها نفر مستلزم دریافت کمک‌های بین‌المللی از سازمان جهانی بهداشت (WHO) و نهضت بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر است.
۳.۳. مسئولیت بین‌المللی دولت
مطابق مواد راجع به مسئولیت دولتها در قبال اعمال متخلفانه بین‌المللی (کمیسیون حقوق بین‌الملل [ILC]، ۲۰۰۱)، در صورت عدم اتخاذ اقدامات معقول توسط عراق برای حمایت از زائران علی‌رغم وجود خطر قابل پیش‌بینی، مسئولیت بین‌المللی برای این دولت محقق می‌شود. به‌طور مشابه، دولت‌های دیگری که به‌طور غیرمستقیم از گروه‌های متخاصم حمایت کنند نیز مسئول شناخته می شوند.
۴. ابعاد روابط بین‌الملل: اربعین به مثابه ابزاری ژئوپلیتیک
قدرت نرم
قدرت نرم به‌عنوان توانایی جذب و هم‌سوسازی به‌جای اجبار تعریف می‌شود (نای، ۲۰۰۴). اربعین نمایش عمده قدرت نرم جهان مظلوم مقتدر به‌شمار می‌رود که روایت‌های قربانی، مقاومت و وحدت را به مخاطبان بین‌المللی عرضه می‌کند. با حضور زائرانی از بیش از ۸۰ کشور (افسر، ۲۰۱۹؛ سزانتو، ۲۰۱۹)، این رویداد به سکویی برای تصویرسازی و ائتلاف‌سازی در عصر پساجنگ تبدیل می‌شود.
دیپلماسی عمومی و دیپلماسی شهری
اربعین به‌مثابه یک تمرین عظیم در دیپلماسی عمومی عمل می‌کند. تعامل مردمان گوناگون در طول پیاده‌روی، موجب تقویت تفاهم بینافرهنگی می‌شود. شهرهای واقع در مسیر پیاده‌روی به‌عنوان بازیگران غیردولتی در عرصه دیپلماسی ظهور می‌یابند که مستقیماً با جوامع بین‌المللی تعامل برقرار می‌کنند.
امنیت بین‌المللی
به‌عنوان یک «هدف نرم» پراهمیت، اربعین چالش‌های ضدتروریستی قابل‌توجهی را ایجاد می‌کند. تضمین امنیت، مستلزم همکاری بی‌سابقه اطلاعاتی میان دول منطقه است که به‌طور بالقوه مجرایی برای ارتباط حتی میان رقبای گشوده و بدین‌ترتیب به‌مثابه یک اقدام اعتمادساز عمل می‌نماید.
۵. نتیجه‌گیری: اربعین به مثابه یک نهاد بین‌المللی نوظهور
در نظام بین‌المللی پساجنگ، اربعین را باید یک نهاد بین‌المللی نوظهور فهمید — پدیده‌ای با هنجارها و کارکردهای نسبتاً پایدار که بر کنشگران جهانی تأثیر می‌گذارد. این رویداد، هویت مذهبی فراملی را تقویت می‌کند، الگویی از حکمرانی غیرمتمرکز در بحران ارائه می‌دهد، ضرورت ها را برای همکاری بین‌المللی ایجاد می‌کند و تاب‌آوری اصول حقوق بشر و IHL را می‌آزماید. یک حمله اسرائیلی به ایران، بر اهمیت ژئوپلیتیکی اربعین خواهد افزود و آن را به یک فشارسنج از ثبات عراق و امنیت منطقه‌ای بدل خواهد ساخت. بنابراین، تحلیل جامع اربعین مستلزم تلفیق دیدگاه حقوقی و روابط بین‌الملل برای پرداختن به ابعاد حاکمیتی، هویتی، بشردوستانه و امنیتی آن است.
منابع:
افسر، ا. (۲۰۱۹). پیاده‌روی اربعین: بزرگ‌ترین گردهمایی سالانه و اهمیت ژئوپلیتیکی آن. مجله مطالعات اسلامی شیعی، ۱۲(۴), ۴۳۷–۴۵۸. https://doi.org/۱۰.۱۳۵۳/isl.۲۰۱۹.۰۰۲۵
کمیسیون حقوق بین‌الملل. (۲۰۰۱). مواد راجع به مسئولیت دولتها در قبال اعمال متخلفانه بین‌المللی. سازمان ملل متحد.  https://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft_articles/۹_۶_۲۰۰۱.pdf
میترانی، د. (۱۹۴۳). یک سیستم صلح کارآمد. انتشارات دانشگاه آکسفورد.
نای، ج. اس. (۲۰۰۴). قدرت نرم: ابزارهای موفقیت در سیاست جهانی.  PublicAffairs.
سزانتو، ا. (۲۰۱۹). زیرساخت های تقوا: زیارت اربعین کربلا در عصر داعش.  The Muslim World , ۱۰۹ (۲), ۱۷۱–۱۸۷. https://doi.org/۱۰.۱۱۱۱/muwo.۱۲۲۹۵
سازمان ملل متحد. (۱۹۴۵). منشور ملل متحد.  https://www.un.org/en/about-us/un-charter
وندت، آ. (۱۹۹۹). نظریه اجتماعی سیاسی بین‌الملل. انتشارات دانشگاه کمبریج.

انتهای پیام