زمین‌لرزه در پنجم دی‌ماه 1382 (سال 2004 میلادی) بخش وسیعی از محوطه‌ی ارگ «بم» را تخریب کرد، به‌گونه‌ای که سازمان جهانی یونسکو این اثر منحصربه‌فرد تاریخی را در فهرست میراث جهانی و میراث جهانی در خطر قرار داد تا پس از استحکام‌بخشی کامل، این محوط به فهرست میراث جهانی بازگردانده شود؛ اتفاقی که در اجلاس امسال یونسکو به‌وقوع پیوست.

به گزارش خبرنگار سرویس میراث فرهنگی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، در 10 سال گذشته، هر سال در کنار عملیات مرمت و استحکام‌بخشی که با نظارت کارشناسان خبره‌ی ملی و بین‌المللی انجام و گزارش‌هایی که از روند کار به کمیته‌ی میراث جهانی یونسکو فرستاده می‌شد، کارشناسان یونسکو نیز سالانه از روند کار بازدید می‌کردند تا سرانجام با تأیید کارشناسان یونسکو و بررسی وضعیت کنونی این محوطه، سرانجام 28 خردادماه و در نخستین ساعت‌های آغاز سی‌وهفتمین اجلاس جهانی یونسکو که در کشور کامبوج در آسیای جنوب شرقی در حال برگزاری است، این محوطه‌ی تاریخی از فهرست میراث در خطر خارج و در فهرست آثار جهانی تثبیت شد.

به همین مناسبت خبرنگار ایسنا در گفت‌وگویی با مدیر پیشین پروژه‌ی نجات‌بخشی ارگ بم، شرایط کنونی این محوطه‌ی جهانی، اولویت‌ها و اقداماتی را که می‌توانند به ماندن این محوطه در فهرست میراث جهانی کمک کنند، بررسی کرد.

اسکندر مختاری با تبریک گفتن به همه‌ی دست‌اندرکاران نجات‌بخشی ارگ جهانی بم برای برگشت دوباره‌ی ارگ بم به فهرست میراث جهانی، با اشاره به این‌که هنوز محوطه‌ی جهانی ارگ بم، به وضعیت خود در زمان قبل از زلزله بازنگشته است، اظهار کرد: اقدامات برای این محوطه‌ی تاریخی در قالب یک طرح جامع که وجوه ارزشی میراث فرهنگی بم را در نظر داشته باشد، باید انجام شوند. از نظر غیرکالبدی، دستاوردهای پروژه‌ی نجات‌بخشی میراث فرهنگی بم برای صیانت از ارزش‌های آن به‌مراتب بیش از اعاده‌ی وضعیت کالبدی اثر به شرایط قبل از زلزله است. ما در فرآیند اقدامات نجات‌بخشی به موضوع منظر فرهنگی بم واقف شدیم تا این اثر منحصربه‌فرد جهانی را با عنوان منظر فرهنگی مورد ارزیابی قرار دهیم.

این کارشناس حوزه‌ی میراث فرهنگی با بیان این‌که در این نوع نگاه به موضوع میراث فرهنگی، برای نخستین‌بار در کشور، یک نگاه آمایشی مورد توجه قرار گرفت، گفت: به این اعتبار، علاوه بر ارگ بم همه‌ی محوطه‌های باستانی و همچنین شهر بم به‌طور کامل در کنار آداب و سنت‌های مردم این سرزمین‌ در طول هزاره‌ها مورد توجه قرار گرفت و حفاظت از این ارزش‌ها در سرلوحه‌ی اهداف سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است.

فرآیند حفاظت و مرمت ارگ بم در دنیا بی‌نظیر بود

او فرآیند حفاظت و مرمت ارگ بم را از جمله دستاوردهای سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در فرآیند 10 ساله‌ی حفاظت و مرمت این بنای تاریخی دانست و ادامه داد: ما توانستیم در یک اقدام همه‌جانبه با مشارکت همه‌ی دست‌اندرکاران و مسوولان، به فرآیند بازسازی و حفاظت دست پیدا کنیم. این اقدام در کشور و در روند تاریخ حفاظتی ایران بی‌نظیر است. در واقع، این روند همان دیدگاهی است که می‌تواند به نجات آثار تاریخی در یک فرآیند زمانی مشخص برسد. همچنین فعالیت‌های نجات‌بخشی میراث فرهنگی به دستاوردهای فن‌آورانه‌ی قابل توجهی مانند مقاوم‌سازی سازه‌های خشتی در مقابل نیروهای جانبی رسیده است.

وی تولید ابزار و فن‌آوری حفاظت از خشت در فعالیت‌های نجات‌بخشی ارگ بم را یکی دیگر از اقداماتی دانست که توانسته است جایگاه این‌گونه فعالیت‌ها را در ارتقای دانش حفاظت و مرمت آثار تاریخی به موقعیت شایسته‌ای ارتقا دهد و اظهار کرد: اکنون کارگاه بم مجهزترین کارگاه مرمتی ایران است و از نظر حفاظت محوطه‌های خشتی، در سطح بین‌المللی قرار دارد.

مختاری با بیان این‌که فعالیت‌های نجات‌بخشی ارگ بم توانسته است، تجربیات خود را در اختیار جامعه‌ی تخصصی حفاظت‌گران قرار دهد، گفت: این تجربیات از طریق کار مستمر و پژوهش‌های حدود 60 باستان‌شناس‌، مرمت‌گر بناهای تاریخی‌، معماران‌، شهرسازان‌، مهندسان سازه و متخصصان فعالیت‌های آزمایشگاهی در طول 10 سال به‌دست آمد و براثر این فعالیت‌ها گزارش‌های مختلفی ارائه شد.

به وجه‌ی علمی پروژه‌ی بم به اندازه‌ی وجه عملی توجه شود

این مدرس دانشگاه ادامه داد: به جرأت می‌توان گفت که هیچ کارگاه مرمتی تا کنون به اندازه‌ی فعالیت‌های 10 ساله‌ی نجات‌بخشی میراث فرهنگی بم نتوانسته است، دانش تولید کند و بم از این نظر در نقطه‌ی اوج تولید دانش، حفاظت و مرمت از میراث فرهنگی قرار دارد. به همین دلیل، توصیه می‌شود وجه‌ی علمی این پروژه به اندازه‌ی وجه‌ی عملی آن همواره مورد توجه قرار گیرد.

وی اظهار کرد: معتقدم از رهگذر این توجه، خسارت‌هایی که تا کنون به بم وارد شده است، جبران می‌‍شود. در غیر این صورت، صرف بازسازی کالبدی و برگرداندن وضعیت فیزیکی ارگ بم به شرایط قبل از زلزله، برای این محوطه‌ی جهانی کافی نیست.

حمایت‌ها از ارگ بم چاره‌ساز بود، اما کافی نیست

مختاری با تأکید برلزوم داشتن تدابیر لازم برای حمایت‌های بیشتر در نظام برنامه‌ریزی کشور، بخصوص سازمان برنامه و بودجه، سازمان میراث فرهنگی، مسوولان شهرستان بم و مردم در طرح جامع حفاظت و مرمت ارگ بم، گفت: حمایت‌هایی که تا کنون در این حوزه انجام شده، گرچه چاره‌ساز بوده است، ولی کافی نیست. همچنین کار کردن در بم و ادامه‌ی راه، بدون حضور و مشارکت موسسات تحقیقاتی‌، پژوهشی و دانشگاهی باعث می‌شود تا دانش به‌دست آمده برای نجات میراث فرهنگی بم، محدود به این محوطه‌ی جهانی باقی بماند که در این صورت، این یک خسران خواهد بود.

او تأکید کرد: زمانی ما به اهداف طرح جامع دست پیدا می‌کنیم که تجربیات بم به‌عنوان تجربیات ملی قلمداد شود و فراتر از آن، تجربه‌ی جهانی در حفاظت از میراث در خطر به‌شمار آید.

نحوه‌ی مدیریت آمایشی منظر فرهنگی بم نیازمند بررسی بود

او گفت: در بازدیدهای کارشناسان یونسکو از موضوع حفاظت از منظر فرهنگی بم، یکسری ایرادها مطرح شده بود که بیشتر متوجه نحوه‌ی مدیریت آمایشی بر موضوع منظر فرهنگی بم بود که خوشبختانه با حساسیت متولیان امر، این مسائل برطرف شدند.

وی اظهار کرد: با خارج شدن محوطه‌ی جهانی بم از فهرست میراث در خطر، نظارت روی این اثر مانند نظارتی است که بر «گنبد سلطانیه» یا «گنبد قابوس» می‌شود. در واقع، این نوع نظارت‌ها شامل مطالعه‌ی گزارش‌های ادواری است که برای آگاهی از نحوه‌ی حفاظت اثر در طول سال انجام و برای مرکز میراث جهانی فرستاده می‌شود.

مدیر پیشین پروژه‌ی نجات‌بخشی ارگ بم همچنین درباره‌ی اعتباری که سازمان جهانی یونسکو به آثار در فهرست میراث در خطر برای مرمت و حفاظت می‌دهد، بیان کرد: یونسکو برای آثاری که در فهرست میراث جهانی به ثبت می‌رسند یا در فهرست میراث در خطر قرار می‌گیرند، اعتباری در نظر نمی‌گیرد؛ ولی از صندوق‌های اعتباری کشورهای دیگر برای کمک‌های مقطعی به‌منظور نجات‌بخشی آثاری که در معرض بحران‌های طبیعی قرار گرفته‌اند، کمک‌های بلاعوض می‌کند. درباره‌ی بم نیز در سال‌های نخستی که زلزله در این شهر تاریخی رخ داد، اعتباراتی در اختیار دفتر منطقه‌یی یونسکو قرار گرفت و از محل این اعتبارات، کارگاه‌های آموزشی برگزار شدند و کارشناسان بین‌المللی توانستند در مقاطع زمانی مختلف در بم حضور یابند.

او افزود: تعداد قابل توجهی از این اعتبارات متوجه خرید تجهیزات شد و بخشی از آن نیز برای حضور گروه کارشناسان بین‌المللی در پژوهش‌های مطالعاتی و حفاظتی ارگ بم اختصاص یافت.

هر اتفاق غیرمتعارفی بم را به فهرست میراث در خطر برمی‌گرداند

او موضوع حفاظت از منظر فرهنگی بم را پیچیده‌تر از دیگر آثار ثبتی دانست و اظهار کرد: هر اتفاق غیرمتعارفی در محدوده‌ی منظر فرهنگی بم مانند ساخت‌وساز روی گسل‌، خشک شدن قنات‌ها‌، تغییر ویژگی‌های شهرسازانه در بم‌، ساخت‌وساز در حرایم گسل‌ و حرایم ارگ رخ دهد، ممکن است این منظر فرهنگی دوباره در فهرست میراث در خطر قرار گیرد.

این استاد دانشگاه با تأکید بر این‌که مشکلات حفاظتی همیشه در آثار تاریخی وجود دارند، گفت: اصولا در تعامل با مدیریت شهری مسائل بهبود می‌یابند. هیچ شهر زنده‌ای بدون مشکل نیست. بنابراین هنر آن است که علاوه بر حفظ حیات شهری از ارزش‌های منظر فرهنگی بم مانند سفره‌های آب زیرزمینی به‌عنوان یکی از شاخص‌های منظر فرهنگی بم حفاظت کنیم، زیرا اگر این‌گونه شاخصه‌ها در معرض خطر قرار گیرند، امکان قرار گرفتن دوباره‌ی اثر در فهرست میراث در خطر وجود خواهد داشت.

مختاری اضافه کرد: هر اندازه که در ارگ بم هزینه کنیم، اما قنات‌های محوطه خشک شوند، باغ‌های آن روبه ویرانی روند و ساخت و سازهای نامتعارف در شهر انجام شود و محوطه‌های باستانی حفاظت نشوند، حفاظت از منظر فرهنگی بم ناقص خواهد ماند و تنها اثری که به‌عنوان «منظر فرهنگی» از ایران در فهرست جهانی به ثبت رسیده است، دچار نقصان خواهد بود.

گفت‌وگو از سمیه ایمانیان، خبرنگار ایسنا

اسکندر مختاری

انتهای پیام