«دولت حدود 35 سال است که در حوزه صنایع خودروسازی با اعمال ممنوعیت یا برخی دشواری‌ها، با ورود اتومبیل‌های خارجی به کشور مقابله کرده که البته انتظار می‌رفت صنعت خودروسازی داخلی با بهره از این حمایت، سیر صعودی را طی کند که این اتفاق هنوز نیفتاده است. آیا دولت در حوزه کاربرد هنرهای سنتی همین کار را انجام داده است؟»
علیرضا بهره‌مان در گفت‌و گو با خبرنگار صنایع دستی ایسنا درباره اینکه بسیاری معتقدند بعد از اینکه سازمان صنایع‌دستی به میراث فرهنگی ملحق شد به این حوزه ظلم شده است، اظهار کرد: من به اینکه با الحاق سازمان میراث فرهنگی، گردشگری با صنایع‌دستی به این حوزه ظلم شده موافق نیستم، زیرا در بسیاری از کشورهای دنیا، صنایع‌دستی را نمی‌توان از میراث فرهنگی جدا کرد. هنگامی که شما وارد یک کشور می‌شوید و سراغ حوزه میراث فرهنگی می‌روید، صنایع بومی، دستی و هنرهای سنتی آن جزئی از میراث فرهنگی است؛ بنابراین به عقیده من به صنایع دستی ظلم نشده است. حالا اگر بخواهیم به نوعی این تعبیر را داشته باشیم که در تشکیلات جدید نتوانستیم به درستی به صنایع دستی بپردازیم، بحث دیگری است.
عضو هیات علمی سازمان میراث فرهنگی درباره فعالیت‌هایی که در پژوهشکده هنرهای سنتی انجام می‌گیرد، توضیح داد: در واقع ما در حوزه میراث فرهنگی وظیفه داریم که ابتدا پژوهش و شناسایی کنیم، ارزش‌های مادی و معنوی حوزه میراث فرهنگی را بررسی و پس از آنکه به درجه‌ای از شناخت رسیدیم آن را به اشکال مختلف به مردم معرفی کنیم. طبیعی است زمانی هم که بخشی از پژوهش‌های ما در حوزه معرفی به انتها می‌رسد، کار ما هم تمام می‌شود؛ اما بخش وسیعی از آن مربوط به ترویج، آموزش و ادامه آن است. بنابراین بعد از اینکه بخشی را شناسایی و معرفی کردیم، باید تلاش مضاعفی داشته باشیم تا در حیات جامعه فرهنگی و فرهنگ ما تداوم پیدا کند و ادامه‌دار باشد.
بهره‌مان اضافه کرد: از طرفی فرهنگ غنی کشور ما باید در کنار سایر فرهنگ تمدن‌های دیگر هم حضور پیدا کند تا حوزه معرفی ما از بعد ملی خارج و یک بُعد جهانی پیدا کند. حالا برای آنکه این وظیفه انجام شود طبیعی است که باید یک نهاد پژوهشی در کنار سازمان میراث فرهنگی وجود داشته باشد، زیرا این سازمان درگیر مسائل اجرایی است؛ مثلا طبیعی است از بنایی که دچار آسیب می‌شود محافظت کنند. پس نیاز به نهادی است که صرفا به امر پژوهش بپردازد.
مدیر پژوهشکده هنرهای سنتی در پاسخ به این پرسش که تا کنون چند هنر را در پژوهشکده هنرهای سنتی شناسایی کرده‌اند، گفت: شاید نتوانم برای اینکه تا کنون چند هنر را شناسایی کرده‌ایم پاسخ خاصی پیدا کنم، اما ما پس از انتقال پژوهشکده از شهرستان به تهران توانستیم تقریبا 15 کارگاهی که قبل از انتقال پژوهشگاه به شهرستان وجود داشته را احیا کنیم. گرچه نتوانستیم آسیب‌هایی که به این بخش شد را کامل جبران کنیم، اما سعی کردیم بخش زیادی از آن را حل و فصل و کارگاه‌هایی مثل زرگری، نقاشی پشت شیشه، پاپیه ماشه که کاملا بسته شده بودند را احیا کنیم.
به زودی ارتقاء تشکیلات خواهیم داشت
او ادامه داد: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی در واقع به عنوان اتاق فکر علمی این سازمان و نهادی که به لحاظ علمی و پژوهشی، سازمان میراث را حمایت می‌کند، فعال است. این پژوهشگاه متشکل از هفت پژوهشکده است که یکی از این پژوهشکده‌ها، هنرهای سنتی است. در حال حاضر تشکیلات هنرهای سنتی در قالب یک پژوهشکده نیست، بلکه فعلا به عنوان یک گروه هستیم و رویکردمان این است که به زودی ارتقاء تشکیلات داشته باشیم و به سطح پژوهشگری برسیم.
مدیر پژوهشکده هنرهای سنتی بیان کرد: در حال حاضر ما گروه هنرهای سنتی و ملی هستیم که وظیفه‌مان شناسایی هنرهای سنتی کشور در ادوار مختلف است. از دوره‌های بسیار کهن تا دوره‌ای که ما آن را در حوزه میراث فرهنگی قرار می‌دهیم. ما این هنرها را شناسایی و ارزش‌ها و قابلیت‌های آن را به لحاظ فنی و تکنولوژی و هم به لحاظ ارزش‌های معنوی و فرهنگی مورد بررسی قرار می‌دهیم. بسیاری از عرصه‌های هنری ما در طول زمان به ویژه از دوران صنعتی شدن به دلیل آنکه اشیاء صنعتی ارزان‌تر تولید می‌شده آرام آرام توانسته عرصه فنون کهن ما را پس بزند و تلاشی هم برای آنکه این مقابله به صورت برابر اتفاق بیفتد صورت نگرفته، بنابراین بسیاری از عرصه‌های هنری ما کم‌رنگ و به فراموشی سپرده شده، در حالیکه هنوز قابلیت‌های فنی و ارزش‌های اقتصادی را دارد.
این مدرس دانشگاه افزود: یکی از وظایف مهم پژوهشکده هنرهای سنتی این است که عرصه‌ها را شناسایی و فنون را بازآفرینی کند و برای آنکه بتواند آنها را ترویج دهد لازم است آنها را به فنون مهندسی امروز بازخوانی و بیان کند. زمانی که یک دانشجو یا مهندس در دانشگاه با علوم جدید سر و کار دارد طبیعی است که برای بازشناسایی جهان باستان هم از این علوم استفاده می‌کند. بنابراین وظیفه ما این است تا آنچه که درباره حوزه علوم و فنون در جهان باستان و ادوار مختلف بوده با استفاده از تکنولوژی با زبان مهندسی امروز بیان کنیم تا در این حالت امکان ترویج آن ساده و فراگیرتر شود.
او بیان کرد: ماحصل این پژوهش‌ها به یکسری مدل‌ها می‌رسد، آنچه که شما در اینجا می‌بینید رویکرد ساخت مدل دارد؛ پژوهشی انجام می‌شود و یک فن‌آوری، بازآفرینی می‌شود با این دانش یک مدل می‌سازیم و این مدل را در قالب مقاله و فیزیک آن اثر به عرصه جامعه هنری معرفی می‌کنیم. زمانی که دانش فنی را بازخوانی و با زبان مهندسی امروز بیان کنیم طبیعتا آن را احیا کرده‌ایم.
حوزه پژوهش‌های ما تا جایی است که آن را احیاء می‌کنیم
عضو هیات علمی سازمان میراث فرهنگی درباره استفاده از این پژوهش‌ها در جامعه اظهار کرد: حوزه پژوهش‌های ما تا جایی است که آن را احیا می‌کنیم، امروزه موسسات دانش‌بنیان در حال شکل‌گیری هستند و در کشور ما به روی این مسئله تأکید می‌شود. این موسسات و شرکت‌ها هستند که باید این اندیشه‌ها، اشیا و آثاری که ما در قالب پژوهش‌ها به آن رسیدیم و دوباره خلق کردیم را اقتصادی و فراگیر کنند. این کار از حوزه مسوولیت پژوهشگاه خارج است و نهاد دیگری لازم است که امروزه در برنامه‌های کلان کشور ما تأکید بسیاری به روی آن می‌شود. چراکه امروزه در دانشگاه‌ها پژوهش‌های بسیاری صورت می‌گیرد، اما آنها برای آنکه بتوانند در قالب‌های اقتصادی برای خودشان عرصه‌ای را باز کنند نیاز به موسسه‌ای دارند که بتواند به آن تبلور ببخشد.
بهره‌مان با بیان اینکه «البته در قالب‌های خیلی مختصر آموزش‌های محدودی هم داریم»، گفت: آموزش‌های ما پاسخگوی نیاز کشوری نیست. در هر دوره سه ماهه حدود 80 هنرجو در پژوهشکده آموزش می‌بینند که به هیچ عنوان پاسخگوی نیاز کشوری نیست. بسیاری از هنرجویان که برای آموزش آمده بودند تحصیلات آکادمیک نداشتند و بعد از دوره آموزشی توانستند برای خودشان شغلی را ایجاد کنند. این پژوهشکده پس از آنکه پژوهش را انجام داد به مدلی می‌رسد که می‌تواند توسط شرکت‌های دانش بنیان به تولید کلان برسد و جایگاه اقتصادی خودش را پیدا کند.
100 نفر در پژوهشکده هنرهای سنتی کار می‌کنند
مدیر پژوهشکده هنرهای سنتی افزود: حدود صد نفر در پژوهشکده کار می‌کنند. البته امیدواریم این تشکیلات را قوی‌تر کنیم. رویکرد ما این است تا از کسانی که در حوزه علوم مهندسی در مقطع دکترا تحصیلات دارند کمک بگیریم. بسیاری از عرصه‌های مهارت‌های جهان باستان پیچیده است یعنی این طور نیست که ما تصور کنیم چون سنتی بوده کار بسیار ساده‌ای است. در بسیاری از عرصه‌ها در جهان باستان بر اساس تجربه به مهندسی رسیده بودند و امروز مهندسی معکوس آن، که بخواهیم دوباره به آن فناوری دسترسی پیدا کنیم، احتیاج به کارکرد تخصصی دارد.
او با بیان مثالی توضیح داد: مثلا در حوزه رنگرزیِ الیاف دیدیم و شنیدیم در فرش‌های دستباف که در گذشته بافته می‌شده از موادی با مقاومت بالا در برابر تابش‌های یووی (UV) استفاده می‌کرده‌اند، چگونه این اتفاق می‌افتاده که امروز در استفاده از رنگ‌های طبیعی نمی‌توانیم این کیفیت را ایجاد کنیم و به رنگ‌های مصنوعی گرایش پیدا می‌کنیم و تبعات مثبت و منفی این رنگ‌ها می‌تواند در زندگی ما تاثیر داشته باشد. در عرصه متالوژی در جهان‌باستان حتی پیش از میلاد به درجه‌ای از تکنولوژی متالوژی رسیدیم و آثاری را خلق کردیم که برای یک دوره 2500 ساله در شرایط بسیار نامناسب مثل زیرخاک وجود داشتند و امروز در حالی به دست ما رسیده که هنوز فیزیک خودشان را حفظ کرده‌اند.
این مدرس دانشگاه بیان کرد: بنابراین این علوم و فنون قطعا در آن دوره یک تجربه علمی خیلی بالایی را داشته و استادکار به درجه‌ای رسیده که توانسته به این تولیدات دسترسی پیدا کند و هنگامی که ما می‌خواهیم آن را دوباره بازآفرینی کنیم، نیازمندیم از نظر علمی به درجه‌ای برسیم که امکان بازشناسی و مهندسی معکوس به روی آنها را داشته باشیم. پژوهشکده، کار اصلی خودش را به روی این عرصه متمرکز کرده است. ما آثار هنرهای سنتی‌مان را تنها از دیدگاه فنی ارزیابی نمی‌کنیم بلکه ارزش‌های هنری و معنوی بسیار بالایی وجود دارد که پژوهشکده در گروه‌هایی که در حوزه پژوهش‌های هنر کار می‌کنند این ارزش‌ها را بررسی و شناسایی می‌کند و به اشکال مختلف مثل مقاله، کتاب سخنرانی ارائه می‌دهد.
انتشار بیش از 300 مقاله در همایش‌های سالیانه‌ی پژوهشکده
بهره‌مان افزود: انتقال دانش از روش‌های مختلف اتفاق می‌افتد، برگزاری دوره‌های تخصصی و ارائه مقاله و کتاب از جمله این روش‌ها هستند. گرچه بسیاری از پژوهش‌های ما در قالب کتاب به بازار عرضه شده است. بسیار از دانشگاه‌ها بر اساس همین مکتوبات تدریس می‌کنند. در همایش‌های سالیانه‌ی ما بیش از 300 مقاله منتشر می‌شود و بهترین‌های آن انتخاب و چاپ می‌شود تا کسانی که علاقمند هستند بتوانند از آن استفاده کنند. انتقال دانش از اشکال مختلف صورت می‌گیرد و در واقع کسی که این دانش را کسب کرد سعی بر اقتصادی کردن آن می‌کند.
مدیر پژوهشکده هنرهای سنتی درباره اینکه آیا مکانیزم‌هایی برای حمایت از این قشر وجود دارد یا نه؟ پاسخ داد: من پاسخگوی این موضوع نیستم.
او همچنین درباره اینکه نبود این مکانیزم مشکل محسوب می‌شود یا نه؟ گفت: نمی دانم چنین مشکلی وجود دارد یا نه. چون در حوزه مسئولیت من نیست نمی‌توانم به آن پاسخ دهم. طبیعتا باید معاونت صنایع دستی ما پاسخگوی این سوال باشد تا پس از اینکه دانشی تولید شد و برای آنکه قشر تولید کنندگان صنایع دستی بخواهند در این عرصه وارد شوند چه مکانیزم هایی وجود دارد؟ آیا بانک‌ها کمک می‌کنند یا سازمان میراث فرهنگی یا دولت باید تهمیدات مشخصی را فراهم کند که این‌ها را تحت پوشش حمایتی خودش قرار دهد.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: معاونت صنایع دستی وضعیت ساماندهی و مدیریت صنایع دستی در کشور را برعهده دارد. بنابراین یک نهاد اجرایی است که با بانک‌ها وارد بحث شود تا ببیند با چه مکانیزمی از تولیدکنندگان این حوزه می‌تواند حمایت شود.
همه بخش خصوصی ما توانمند نیست
بهره‌مان بیان کرد: در بخش خصوصی اگر کسی بخواهد به روی لعاب‌های قرن پنج و شش کار کند، این پژوهش هزینه می‌برد و بخش خصوصی پاسخگوی هزینه آن نیست. ما در اینجا با استفاده از امکانات دولتی این پژوهش را انجام و به فرمولاسیون‌ها می‌رسیم و آن را در قالب مقاله به بخش خصوصی ارائه می‌دهیم. بخش خصوصی می‌تواند با نگاه اقتصادی که به داستان دارد از آن بهره برداری کند. همه بخش خصوصی ما نیز توانمند نیستند. طبیعی است که بخش خصوصی توانمند لازم است تا از آن بهره گیری کند.
مدیر پژوهشکده هنرهای سنتی اظهار کرد: دولت ما حدود 35 سال است که در حوزه صنایع خودروسازی با بحث ممنوعیت یا دشواری ورود اتومبیل‌های خارجی به کشور دفاع کرده است. بر فرض مثال برای من که خرید اتومبیل خارجی برایم دشوار است علی رغم اینکه اتومبیل خارجی از کیفیت بالاتری برخوردار است اما به دلیل تسهیلاتی که دولت برای اتومبیل داخلی قرار داده، اتومبیل داخلی را می‌خرم. با توجه به این روند انتظار می‌رود طی چند سال صنعت خودرو سازی داخلی با استفاده از این حمایت سیر صعودی را طی کند تا قابلیت رقابت با خودروی خارجی را داشته باشد؛ گرچه در عرصه خودروسازی ما این اتفاق هنوز نیفتاده است. آیا دولت در حوزه کاربرد هنرهای سنتی همین کار را انجام داده است؟
او اضافه کرد: آیا حوزه ما هم توانسته این حمایت را داشته باشد که وارد بازار رقابتی شود؟ گرچه این شرایط را نداشتیم و باید شرایط جامعه و جنگی که سپری کردیم حلاجی شود، اما اگر من بخواهم ارزش‌های فرهنگی خودم، تولیدات هنری و صنایع ملی خودم را حمایت کنم طبیعتا برای رقابت باید از حمایت برخوردار باشم. شما به هر رسانه‌ای که مراجعه کنید با بمباران تبلیغاتی کشورهای پیشرفته مواجه می‌شوید. ذهن فرزند من تحت تاثیربمباران برندهای مختلف تبلیغاتی آنها قرار دارد حالا من باید با یک شمع در این چلچراغ راه بیفتم و به فرزندم بگویم که به این تبلیغات توجه نکن و به شمع من نگاه کن. برای اینکه شمع من نورانی شود تا بتوانم این چلچراغ را تحت تاثیر قرار دهم باید برای آن هزینه کنم و اجازه ندهم کسی آن را فوت کند.
بهره‌مان بیان کرد: پژوهشکده و پژوهشگاه هم شرایط مالی بسیار مطلوبی ندارد، اما رویکرد و اراده کلی مسئولان کشور این هست تا این بخش تقویت شود. این اراده مهم است زیرا گاهی پیش می‌آید که اراده تقویت وجود دارد اما بنیه مالی آن وجود ندارد. گاهی هم بنیه مالی وجود دارد اما اراده وجود ندارد. خوشبختانه در دولت جدید این رویکرد تقویت شده است اما نیاز هست که رسانه‌ها در این زمینه کمک کنند. من بارها به این موضوع اشاره کرده‌ام که در رسانه‌ها تا چه اندازه توانستیم از هویت خودمان دفاع کنیم.
این مدرس دانشگاه افزود: در کدامیک از سریال‌های تلویزیونی اِلمان‌های فرهنگی را می‌بینید؟ بسیاری از پوزیشن‌های فرهنگی یک سریال فرنگی است و به ندرت می‌توان سریال‌هایی را از تلویزیون دید که به سراغ خانه‌های قدیمی رفته‌اند یا از اِلمان‌های سنتی در آن استفاده کرده‌اند. در حالی که کشور کره جنوبی داستان‌های فرهنگی خودش را به گونه‌ای به سریال‌های تلویزیونی تبدیل می‌کند که من شنیدم یکی از آنها به 120 زبان ترجمه و در کشورهای مختلف به نمایش درآمده است. آیا ما توانستیم چنین کاری را انجام دهیم؟ توانستیم درباره داستان‌های هنری فیلم یا سریالی را بسازیم و چنین موفقیتی را کسب کنیم؟
او درباره شاخص‌ترین پژوهش‌هایی که تا کنون در پژوهشکده انجام داده شده است، بیان کرد: طی دو سال گذشته توانستیم برخی از فنون را در عرصه بازشناسی سرامیک و سفالینه‌ها احیا کنیم. در حوزه نساجی، میناکاری، ساخت ادوات موسیقی سنتی، خودمان کارهایی انجام دادیم و سازهایی جدیدی را بر پایه هنرهای سنتی بازشناسی کردیم. نگاه من به هنرهای سنتی یک نگاه منجمد نیست تا آنچه را که در دوره صفویه و ایلخانی که بر اساس شیوه و سلیقه‌های آن زمان درست شده بود را دوباره تکرار و ایجاد کنم، در حالی که من امروز باید چیزی را ایجاد کنم که با سلیقه امروز مردم من تطبیق داشته و این پیشرفت در آن وجود داشته باشد.
بهره‌مان گفت: اگر من کت و شلوار بپوشم و حتی کراوات بزنم و به کشور دیگری سفر کنم، مامور چک کردن پاسپورت به محض اینکه چهره من را ببیند بدون آنکه به پاسپورتم نگاه کند متوجه می‌شود که من آسیایی هستم. چون صورت، رفتار و نوع گفتار من نمایانگر ریشه من است. من معتقدم در پویا نمودن هنرهای سنتی باید چنین اتفاقی رخ دهد یعنی در عین حالی که در فیزیک آن اتفاقاتی رخ داده باشد، اما به محض اینکه آن را ببیند متوجه شود که ریشه در تاریخ ما دارد. مثلا در حوزه معماری این موضوع را می‌بینیم؛ دهه‌های اول بعد از سال 1300 معماران ما یکسری بناهایی ساختند که زمانی آنها را نگاه می‌کنیم در عین این که ظاهر آنها شبیه بناهای تاریخی ما نیست ریشه آن را می‌توان به راحتی در معماری سنتی ما دریافت کرد. باید به روی این نکات بحث و صحبت شود تا بتوانیم به پویایی ریشه دار برسیم و این موضوع بسیار مهمی است.
گفت‌وگو از خبرنگار ایسنا: کبریا حسین‌زاده
انتهای پیام
نظرات