به گزارش ایسنا، کتاب «جستجو در تصوف ایران» یکی از آثار پژوهشی زنده یاد عبدالحسین زرین‌کوب درباره ادبیات و فرهنگ ایران است که سال ۱۳۵۷ توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد و به تازگی نسخه‌های چاپ هجدهمش توسط این ناشر راهی بازار نشر شده‌اند.
مسیری که نویسنده در این کتاب طی می‌کند، ابتدا کندوکاو ردپای تصوف در ایران باستان و ایران پس از اسلام است. او سپس وارد تاریخ و ادبیات تصوف ایرانی می‌شود.
زرین‌کوب کتاب را با ورود اسلام به ایران و دوران ساسانیان آغاز می‌کند و می‌گوید دنیای ساسانی که به دنبال سقوط تیسفون و انقراض خاندان یزگرد سوم، با تسلیم شدن نهایی اما تدریجی به آیین فاتحان، بخش عمده تمدن دنیای اسلام را پایه‌گذاری کرد، در پایان خود و حتی در عهد نهضت درخشان خسرو اول، در برخورد بین عقاید و مذاهب مختلف دچار نوعی سرگشتگی بود. وقتی اسلام با گذشت یک قرن در تمام نواحی و ولایات امپراتوری سابق ساسانی، آیین مقبول و رسمی شد، علاوه بر آیین زرتشت، سایر ادیان مثل مسیحیت، یهودیت، بودایی، برهمایی و حتی مانویت هم همچنان بین طبقات مردم ایران و انیران در جامعه رده پایین عهد ساسانی برقرار ماندند.
مولف و پژوهشگر «جستجو در تصوف ایران» می‌گوید طبیعی بود وقتی گرایش‌های عرفانی بین مسلمین ولایات عهد ساسانی ظهور و رشد کند، از عوامل مختلف دینی و مذهبی رایج در محیط تاثیر می‌گیرد و بعضی عناصر آن‌ها را در خود جذب و حل می‌کند. از این جمله می‌توان به آیین بودا اشاره کرد که در نواحی شرقی ایران رواج داشت.
زرین‌کوب از نظر تاریخی پیش می‌آید و درباره تأثیر دین‌هایی چون مسیحیت در تصوف اسلامی این گونه می‌گوید «چنان که درباره نفوذ عیسویت هم با آنکه وجود بعضی عناصر مسیحی را در تصوف می‌توان نشان داد، البته هرگونه مبالغه‌ای نارواست، اما شک نیست که دنیای اسلام و تصوف اسلامی در ایران هم، مثل سوریه و بین‌النهرین و مصر، از همان اوایل با مسیحیت ارتباط و تماس یافته است و البته ممکن نیست که به رغم این تماس‌های مستمر در یکدیگر تاثیر نگذاشته باشند. در ایران وجود و رواج آیین مسیح از همان اوایل عهد ساسانیان موجب دلنگرانی موبدان یا وزرای عصر، مثل کرتیر و مهرنرسی بود. مع‌هذا شاپور اول وجود رعایای مسیحی را، حتی در نواحی غربی و مجاور سرحد روم هم برای امپراطوری خویش چندان مایه تهدید و خطر نمی‌یافت یا فایده سیاست تسامح را بیش از لطمه‌ای می‌دید که اختلاف عقاید در داخل قلمرو وی می‌توانست به قدرت دولت او وارد سازد.»
نویسنده کتاب پیش رو، بین عقاید و مذاهب دیگری که ممکن است وجود و رواج آن‌ها در قلمرو ایران ساسانی در پیدایش یا توسعه تصوف تاثیرگذار بوده باشد، به مذاهب گنوسی هم اشاره می‌کند که به قول او «سرخیل آن‌ها از نظرگاه وسعت و انتشار، آیین مانی بود.» مذاهب گنوسی از قرن دوم میلادی در قلمرو امپراتوری روم هم توسعه یافته بودند اما از مدت‌ها پیش تر، عقایدی مشابه با این مذاهب، در بین‌النهرین و ایران پدید آمده بود و مغان یونانی‌مآب، این تعالیم را به زرتشت منسوب می‌کردند.
آیین دیگری که زرین‌کوب در کتابش به آن اشاره می‌کند، آیین مندایی یا صبی است که ممکن است تاثیری در تصوف مسلمین داشته و بقایای معتقدان به آن، هنوز در خوزستان و جنوب عراق زندگی می‌کنند. او پس از اشاره به آیین مندایی به مانی و آیینی هم که آورد اشاراتی دارد. زرین‌کوب از نظر تاریخی پیش می‌رود و وارد قرن اول اسلامی می‌شود که در فرازهای مربوط به این بحث، می‌گوید درباره حیات تصوف ایرانی در قرن اول اسلامی، پیش از هرچیز باید از میراث زرتشت و تعالیم او یاد کرد. این مولف می‌گوید تعدادی از عناصر عرفانی هم ممکن است از طریق مذاهب متکلمان و به طور غیرمستقیم وارد تصوف شده باشند و هرچند اقوال متکلمان و آنچه پیروان هفتاد و دو ملت اسلامی به یکدیگر نسبت می‌دهند هم، گه‌گاه مبتنی بر اتهام صرف به نظر می‌آید.
جمع‌بندی زرین‌کوب از بحث پیشینه تصوف در ایران، از این قرار است که محیط دینی و فکری عهد ساسانی بدون شک در رشد و توسعه مذاهب مختلف تاثیر داشته و اگر بعضی از این مذاهب ازجمله کرامیه در پیدایش مکتب خاصی از تعالیم صوفیه تاثیر داشته‌اند، غرابتی نخواهند داشت و غیر از کرامیه که نقشش در تصوف از محمد بن کرام موسس این طریقت شروع می‌شود و غیر از زنادقه که بعضی از آن‌ها به زهد و ریاضت اصرار داشته‌اند، غلاه با علاقه به برخی عقاید گنوسی، معتزله و باطنیه هم که گرایش به تاویل داشتند، در جریان تصوف تاثیرات مهم داشته‌اند.
عناوین فصل‌های کتاب «جستجو در تصوف ایران» به این ترتیب هستند:
مرده ریگ ایران باستانی، در مهد تصوف، صوفیه خراسان، خراسان و پیرانش، امام غزالی و برادرش، در مکتب بغداد، ماجرای حلاج و شبلی، آرامش در بغداد، باباطاهر و عین القضاه، از پیران پارسی، شعر صوفیه سنایی و عطار، دنیای مولانا جلال‌الدین، شعر صوفیه بعد از مولانا، اهل ملامت و فتیان، قلندر و خاکسار.
زرین‌کوب در فرازی از کتاب که صحبت از «حدیقه‌الحقیقه» یا «الهی‌نامه» سنایی است می‌گوید:
در واقع این قدیمی‌ترین شاهکار عظیم عرفان ایران نزدیک یک قرن و نیم زودتر از «کمدی الهی» دانته به وجود آمد. با این همه اثر سنایی فقط در نیمه راه تکامل شعر فارسی به وجود آمد و مثل «کمدی الهی» در آغاز یک جریان تازه قرار نداشت. در واقع برخلاف دانته، سنایی قافله بزرگ شاعران بزرگ و نام‌آور زبان فارسی را در پس پشت داشت، با این همه نام وی را در عداد عده‌ای معدود از شاعران شرق می‌توان آورد که در سفر روحانی به عوالم آسمانی پیشرو دانته بوده‌اند. البته در مورد سنایی آنچه وی را از این حیث پیشرو دانته می‌کند، مربوط به حدیقه نیست، مربوط است به یک اثر کوچک او موسوم به «سیرالعباد الی العماد».
این منظومه کوتاه لغزگونه‌ای است آمیخته به رمز در بیان احوال روح و سیر آن در مراتب ناسوت که عروج آن به مرحله عالم ملکوت در واقع کنایه است از سیر عارف در مقامات فنا. در این مثنوی، سنایی تا حدی نظیر دانته و در واقع به رهبری عقل که برای وی در حکم ویرژیل دانته محسوب می‌شود، مراحل ناسوت را زیر پا می‌گذارد، در مراحل ملکوت به سیر می‌پردازد، و عوالم و احوال مختلف را در ورای ظلمت‌هایی که محدودیت‌هایی مربوط به جسم وی را بدان محکوم می‌دارد در طی این سیر روحانی خویش کشف و بررسی می‌کند، این منظومه کوتاه که به علت دشواری‌های بسیار و مخصوصا به علت شکل لغزگونه‌ای که دارد، از قدیم همواره محتاج شرح شناخته شده است، و شاعر در طی آن حکایت عبور روح را به رهنمایی عقل، از مراتب و حجاب‌های یک دنیای نوافلاطونی شرح می‌دهد، اگرچه برخلاف دعوی بعضی محققان اروپایی، به هیچ وجه جالب‌ترین آثار سنایی نیست، بدون شک به رغم ایجاز و اختصاری که دارد باز از جالب‌ترین آثار سنایی هست. منظومه شامل هفتصدوهفتاد بیت است در وزن «حدیقه»، در واقع سفرنامه روح است در بین عوالم مادی و مجرد.
کتاب «جستجو در تصوف ایران» با ۳۷۸ صفحه، شمارگان هزار نسخه و قیمت ۳۷۸ هزار تومان عرضه شده است.
انتهای پیام
نظرات