سیاوُش آریا، پژوهشگر و کنشگر میراث فرهنگی تصاویری از این گرمابه در اختیار ایسنا قرار داد و نخست درباره جایگاه و اهمیت گرمابه‌ در ایران توضیح داد: گرمابه‌ها اَفزون بر کارکرد بهداشتی و پاکیزگی، دارای کارکردهای اجتماعی، فرهنگی و گاه سیاسی بوده و تأثیر و نقش به‌سزایی در زندگانی مردم در گذشته داشته است. در همین گرمابه‌ها بوده است که گاهی افراد سیاسی و دارای نفوذ برای کشور، شهر و محلۀ خود تصمیم‌گیری می‌کردند که اسناد نوشتاری فراوانی از آن به جا مانده است. همچنین بهره‌گیری از گرمابه‌ها سبب شکل‌گیری فرهنگ گرمابه در جامعه گذشته شده و رخدادهای مهمی را رقم زده است.

او اضافه کرد: در شهر شیراز در گذشته، هر کوی و بَرزنی برای خود گرمابه‌ای داشت و افراد بومی به همان گرمابه می‌رفتند. تا همین چندین دهه پیش، شهر شیراز بیش از ۵۰ گرمابه داشته که بیشتر آن‌ها از آنِ دورۀ قاجاریه و پهلوی یکم بوده و مورد استفاده مردم شهر قرار می‌گرفت. با زندگی نوین و شهرنشینی و پیشرفت تکنولوژی، آرام آرام گرمابه‌های شیراز، یکی پس از دیگری کاربری خود را از دست داده و به تعطیلی کشیده شدند.

این کنشگر میراث فرهنگی افزود: اما گرمابه آقاباباخان که یکی از گرمابه‌های ارزشمند و شاخص شهر شیراز به شمار می‌آید و دارای معماری ویژه و نقاشی و آهک‌بری‌های بسیار زیبایی است، به سبب رها شدن و رسیدگی نکردن آن از سوی مالکان، رو به نابودی است و به اَنباری تبدیل شده است. دیوارهای بیرونی بنا تَرَک و شکاف‌های ژرفی برداشته و برای فروشگاه‌های پیرامونی تهدیدی جدی به شمار می‌آید و آن‌ها را در خطر قرار داده است. بام گرمابه از وضعیت بدی برخوردار است و به جایگاهی برای زباله و پسماند تبدیل شده و اتاقک‌های آن فرو ریخته و گیاهان خودرو و علف‌های هرز در جای جای آن ریشه دوانیده است. بخشی از جدارۀ بیرونی بنا که چندین سال پیش فرو ریخته بوده و از سوی ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس استحکام‌بخشی شده، هم‌اینک سُست و بی‌دوام شده و خطر فرو ریختن آن دوباره وجود دارد و تهدیدی جدی برای رهگذران و به‌ویژه فروشگاه‌های پیرامونی است؛ زیرا این گرمابه در بافت تاریخی شیراز و کنار بازار وکیل جای دارد و روزانه جایگاه رفت و آمد بسیاری از مردم و کاسبان بومی و بازاریان است. همچنین بر پایۀ قانون‌های میراث فرهنگی کشور، بناهایی که به ثبت ملی می‌رسد و مالکان بنا آن‌ها را رها می‌کنند، اداره‌های میراث فرهنگی وظیفه دارند به موضوع ورود کرده و بناها را مرمت و حفاظت کنند تا برای آیندگان حفظ شود. ولی ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان نیز، گرمابه آقاباباخان را به حال خود رها کرده و یکی از بناهای ارزشمند و یگانۀ شهر شیراز آرام آرام رو به نابودی می‌رود.

آریا گفت: آنچه مایۀ نگرانی کُنشگران میراث فرهنگی شهر شیراز است، بی‌تفاوتی دیگر نهادها و اُرگان‌های فرهنگی و دولتی است که در برابر بناها و آثار ملی وظیفه دارند و بایسته است تا به کمک اداره میراث فرهنگی آمده و یادمان‌های تاریخی و فرهنگی شهر را که نشانه‌های هویتی و شناسنامۀ شهر و مردم به شمار می‌آیند، نجات داده و پاسداری و نگاهبانی کنند تا به آیندگان که صاحبان اصلی این سرزمین هستند، سپرده شود.

این پژوهشگر میراث فرهنگی درباره این گرمابه توضیح داد: گرمابه آقاباباخان که به نام سرای آقاباباخان نیز نامدار است، از بناهای اوایل دورۀ قاجاریه به شمار می‌آید که در شهر شیراز، خیابان کریم خان زند، جبهۀ شمالی سرای مُشیر، ابتدای کوچۀ قهر و آشتی و در حریم مجموعۀ زندیه شیراز جای دارد. اَنگیزۀ نام‌گذاری این گرمابه به نام آقاباباخان بدین روی است که ساختمان آن به وسیلۀ محمد قاسم آقاباباخان بار فروش مازندرانی، در حدود سال ۱۲۴۰ مَهی (قمری) به پایان رسیده است. بر پایۀ نوشتۀ فارس‌نامۀ ناصری، مرحمت پناه محمد قاسم آقاباباخان، نزدیک ۲۳۰ سال پیش از شهرستان نور مازندران به همراه برادران خود به شهر شیراز مهاجرت کرد و در کوی «موردستان» ساکن شدند. آقاباباخان که در آغاز در فراشخانه نواب فرمانفرما به مقام نیابت و جانشینی رسیده بود، به سبب نشان دادن شایستگی‌اش، به مقام فراش‌باشی رسید. پس از آن برای تربیت و تعلیم فرزندان نواب فرمانفرما به جایگاه «لله باشی» دست یافت و در همین دوران به مقام سرداری سرزمین پارس نیز رسید.

او اضافه کرد: از شادروان اکبرخان آقاباباخان (نوه آن زنده یاد) بازگفت است که مرحمت پناه محمد قاسم آقاباباخان در ۶۷ سالگی به ناگاه تصمیم می‌گیرد به زیارت امام حسین (ع) رود و در همین سفر بوده که در شهرستان کربلا زندگی را بدرود گفته و در حرم آن امام به خاک سپرده شده است. زنده‌یاد آقاباباخان در سال ۱۲۳۸ مَهی (قمری) به انگیزۀ مهر به امام حسین (ع) و با وجود داشتن ۸ فرزند، همۀ اموال و دارایی خود را برای گسترش فرهنگ شیعه و زنده نگه داشتن راه امام حسین (ع) و برپایی هرچه باشکوه‌تر مجالس آن امام، به نام ایشان وقف کرد و با این کار نیکو، نام خود را حدود ۲۰۰ سال زنده نگه داشته است.

به گفته آریا، گرمابه آقاباباخان هم‌اینک در اختیار علی اکبر مباشری و دیگر شریکان اوست و شوربختانه به اَنباری تبدیل و به حال خود رها شده است. با نگرش به ارزش بنا و شاخص‌های معماری و نقاشی‌ها و آهک‌بری‌های بسیار زیبای بنا و به‌ویژه جایگاه آن در بافت تاریخی و همسایگی با سرای مشیر و بازار وکیل شیراز، این گرمابه می‌تواند به موزۀ مردم‌شناسی یا نگارخانه تبدیل شده و باز زنده سازی (احیاء) شود و از دید اقتصادی نیز برای مالکان بنا، ره‌آورد مالی داشته باشد.

او افزود: گرمابه آقاباباخان یکی از مجموعه بناهای برجای مانده از محمد قاسم آقاباباخان است که با کوشش‌های او شماری از بناهای در دست ساخت دورۀ زندیه از جمله گرمابه، مسجد و مدرسه آقاباباخان به پایان رسیده است. این گرمابه همانند دیگر گرمابه‌های این دوره در سطحی پایین‌تر از کوچه جا دارد. ورودی گرمابه از ضلع باختری (غربی) خانه با سر درِ آجرکاری با کاشی‌کاری‌های کمابیش جدید است. نوشته روی کاشی نام سرای آقاباباخانی خورده است. بنای ساختمان ۱۲۳۷ مَهی(قمری) و بازسازی آن با کوشش سرهنگ یکم شهربانی سید هاشم‌آور در سال ۱۳۵۳ خورشیدی است.

این کنشگر میراث فرهنگی ادامه داد: سربینه گرمابه دارای چهار ستون سنگی و سقف گنبدی با نقاشی‌های زیبا است. سقف دارای نورگیری فراوان است. فضاهای جانبی با تاق‌های ضربی در سربینه است. فضای میان در دارای تاق هلالی است. گرمخانه حمام دارای چهار شاه‌نشین با نورگیر است. سقف گنبدی و با شمسه‌های آهک‌بری است. آهک‌بری‌ها با یک لایه گچ اندود شده که در برخی بخش‌ها به سبب ریزش گچ‌ها قابل دیدن است. خزینه گرمابه و دیگر فضاهای خدماتی همچنان سالم و پابرجا هستند.

آریا گفت: این گرمابه که بعدها به انگیزه تغییر کاربری به سرا نامدار شد از جمله زیباترین و مستحکم‌ترین بناهای بافت تاریخی شیراز به شمار می‌آید. تنها ویرانی دیواره باختری (غربی) گرمابه رو به کوچه تنها آسیب جدی است که آن را تهدید می‌کند (برگرفته از پرونده آن در زمان ثبت ملی). از ویژگی‌های گرمابه آقاباباخان به جاگیری بنا در کنار بازار وکیل و دیوار به دیوار سرای مشیر، ارزش‌های هنری آن از جمله ستون‌های سنگی، نقاشی سقف، آهک‌بری و ... می‌توان اشاره کرد. همچنین ارزش‌های معماری بنا همانند سیستم گرمابه با سربینه و گرمخانه و فضاهای جانبی آن سبب شده است تا گرمابه آقاباباخان از بناهای یگانه و بی‌همتای شهر شیراز به شمار آید. با این همه، به سبب رها شدن و رسیدگی نکردن مالکان بنا و وارد نشدن میراث فرهنگی به موضوع، در خطر نابودی قرار گرفته است.»

انتهای پیام