محمد حسینی باغسنگانی، پژوهشگر، در یادداشت خود با عنوان «محمدرضا شفیعی‌کدکنی؛ چهره‌ای فراگیر در زبان و ادب فارسی» به تبار علمی، تأثیر داخلی و جهانی و نقش شاگردپروری این ادیب و استاد زبان و ادبیات فارسی پرداخته است.

 در متن این یادداشت که برای انتشار در اختیار ایسنا قرار گرفته، آمده است: «محمدرضا شفیعی‌کدکنی همواره یک شخص نبوده است، بلکه یک موضوع مهم فرهنگی و ادبی است؛ درباره این موضوع کم کار شده و بی‌توجهی بسیار. او وجهه جهانی زبان و ادبیات فارسی است. بدون تردید در سرتاسر جهان علمی و فرهنگی امروز نامی شناخته‌شده دارد، و به عنوان کسی که در عرصه داخلی و خارجی درباره ایشان تحقیق کرده‌ام، می‌توانم بگویم که نام و یا نقل‌قولی از او کلید بسیاری از مشکلات پژوهشی در مجامع علمی و ادبی دنیای امروز ماست. طیف شاگردان و ارادتمندان او به راستی گسترده است و سزاوار است به شکلی برجسته‌تر از جانب ادبیات فارسی به این بعد کمتر دیده‌شده از استاد شفیعی کدکنی پرداخته شود. (۱)

در این مقاله، با نگاه مستند، به بررسی تبار و فعالیت‌های استاد شفیعی می‌پردازیم، نقش او را در عرصهٔ ایران‌شناسی و تحولات نقد ادبی بررسی می‌کنیم، و می‌کوشیم تأثیر او را در گستره جهانی تحلیل کنیم.

۱. زندگی‌نامهٔ مختصر و مسیر علمی

محمدرضا شفیعی‌کدکنی در ۱۹ مهر ۱۳۱۸ در روستای کدکن (نزدیک نیشابور) زاده شد. تحصیلات اولیه را در مشهد گذراند و سپس در دانشگاه تهران به تحصیل ادبیات فارسی پرداخت. او در دههٔ ۱۳۴۰ به تدریس دانشگاهی پرداخت و مدتی طولانی استاد دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران بود. آثار متعدد او در حوزهٔ نقد شعر، تصحیح متون، و مطالعات عرفانی، او را به عنوان یکی از چهره‌های برجستهٔ ادبیات فارسی معرفی کرده است.(۲)

در طول دوران فعالیتش، شفیعی در دانشگاه‌ها و موسسات بین‌المللی نیز حضور داشته است؛ از جمله فرصت مطالعاتی در مؤسسه مطالعات پیشرفته پرینستون (IAS) که به عنوان نشانی از حضور و اعتبار جهانی او یاد می‌شود.(۳)

البته می‌دانیم که دوره‌ای در دانشگاه توکیو و نیز دانشگاه آکسفورد تدریس داشته‌اند و البته خود استاد هم در کلاس درس یا در سخنرانی‌هایشان این حضور را تایید کرده‌اند اما وقتی به وب‌سایت این دانشگاه‌ها رجوع می‌کنیم هیچ نشانه‌ای از حضور دکتر شفیعی در این دانشگاه‌ها ثبت نشده، گویا روالی بر ثبت این گونه رخدادها در این وب‌سایت‌ها وجود ندارد. البته عدم ثبت این گونه رخداد بیشتر نشانه ناکارآمدی سیستم علمی و دانشگاهی کشور است که ثبت رخدادهایی به این مهمی را مطالبه و پیگیری نکرده است.

۲. قلمرو پژوهش: تصحیح، نقد و نظریه در هم‌آمیختگی

شفیعی‌ کدکنی در دو بُعدِ اساسی فعالیت کرده است: تصحیح متون کلاسیک و نقد ادبی / نظریه شعر.

در حوزهٔ تصحیح متون، او نسخه‌ها و نسخه‌خوانی‌های ادبی را بازبینی کرده، متون کهن را با دقت به زبان و رسم‌الخط برگردانده و ویراستاری کرده است؛ از جمله آثار عرفانی و کلاسیک.

در نقد و نظریه شعر، کتاب‌هایی مانند موسیقیِ شعر نشان‌دهندهٔ تأمل عمیق او در نسبت وزن، قافیه، زمـان و موسیقی در شعر فارسی است. این ترکیب عملی و نظری به او امکان داده است هم در محافل کلاسیک‌پژوهان مخاطب داشته باشد و هم نزد منتقدان معاصر اعتبار کسب کند.(۴)

۳. شبکهٔ شاگردان و ارادتمندان

یکی از وجوه برجستهٔ شخصیت علمی شفیعی، گسترهٔ شاگردان و ارادتمندان اوست؛ کسانی که فقط شاگرد نبوده‌اند، بلکه پیروان فکری او بوده و در داخل و خارج ایران فعالیت کرده‌اند. کلاس‌های دکترای او در دانشگاه تهران محل تربیتِ پژوهشگران ادبی و نقد بود که بعدها در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی داخلی و خارجی حضور یافتند. (۵)

علاوه بر این، نقش او در معرفی زبان و ادبیات فارسی به بسیاری از ایران‌شناسان جهان نیز برجسته است؛ پروفسور آنا کراسنوولسکا، شاهنامه‌پژوه و ایرانشناس لهستانی، در مصاحبه‌ای می‌گوید که خود را مدیونِ استاد شفیعی کدکنی می‌داند که او را با ادبیات فارسی و ادبیات معاصر فارسی آشنا کرده است. او تأکید می‌کند که استاد شفیعی در دپارتمان‌های ایران‌شناسی اروپا بسیار شناخته‌شده است و می‌توان گفت کمتر پژوهشی درباره زبان فارسی است که به اثر یا آثاری از دکتر شفیعی ارتباطی نداشته باشد.

روایت دکتر حسن چفتچی از دانشگاه آتاتورک نیز قابل توجه است: «آقای شفیعی کدکنی حقیقتاً یک عالم بزرگ نه تنها برای ایران و ادبیات فارسی بلکه برای ملل شرق است. او یک الگوی تمام‌عیار از دانش ادبی است. من درباره صوفی ابوالحسن خرقانی زیاد کار کرده‌ام اما بعد از خواندن کتاب نوشته بر دریا … متوجه شدم که او بر دانش کهن ایران و جهان اسلام بسیار تسلط دارد و دانش ما در برابر ایشان صفر است … دکتر کدکنی علاوه بر علوم ادبی بر علوم عامه هم تسلط دارند و مطلع هستند.»

همچنین روایت شادروان دکتر عبدالودود اظهر دهلوی از دوران همدوره‌ای بودن با استاد شفیعی، اشاره دارد به عشق او به ادبیات فارسی. استاد اظهر دهلوی در گفت‌وگو با نگارنده می‌گفت: «استاد بر هند منت گذاشتند و میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی را ایشان دو مرتبه در ایران معرفی کرده‌اند. در واقع ایشان به شاعر آینه‌ها دو مرتبه زندگی بخشیدند … باید گفت عبدالقادر بیدل دهلوی در ایران به فراموشی سپرده شده بود … ولی خوشبختانه استاد شفیعی توجه خصوصی داشتند به این موضوع.» (۶)

این نقل‌قول‌ها نه صرف خاطره‌اند، بلکه شواهدی‌اند بر تأثیری که استاد از راه نفوذ فکری و معرفی متون داشته است. این افتخار نصیب ما شد که با همفکری و همراهی شادروان دکتر مرتضی کاخی این برنامه تخصصی درباره استاد شفیعی کدکنی در برنامه رادیویی دارالفنون با حضور دوستان و نزدیکان و شاگردان و اهل ادب و فرهنگ از سراسر جهان به مدت چهل شب از ۲۰ خرداد تا آخر مردادماه سال ۱۳۸۵ پخش شد و این افتخار را داشتیم که حضرت استاد خود شنونده برنامه‌ها بود و هر از گاه تفقدهای جنابشان باعث دلگرمی ما و همکاران پرتلاش ما می‌شد.

۴. تأثیر جهانی؛ از شرق تا غرب

چرا شفیعی را «وجهه جهانی ادبیات معاصر فارسی» می‌نامند؟ سه عامل مهم در این ادعا دخیل‌اند:

۱. دعوت‌ها و فرصت‌های بین‌المللی

 حضور او در مؤسسات معتبر مانند IAS پرینستون، سخنرانی‌ها در دانشگاه‌های دوردست، و مشارکت در همایش‌های بین‌المللی، نشان داده است که کار او در خارج از مرزهای ایران شنیده و پذیرفته شده است.

۲. ترجمه‌ها و ارجاعات بین‌المللی

   مقالاتی دربارهٔ او و ترجمه‌های آثارش در مجلات ایران‌شناسی در غرب منتشر شده‌اند. شبکهٔ استنادات بین‌المللی به آثار او، نشانهٔ پویایی تأثیرات ژرف حضرت ایشان است.

۳. معرفی ادبیات فارسی به پژوهشگران غیرایرانی

   شاگردان و ارادتمندان او در اروپا، آسیا و آمریکا، با بهره‌گیری از روش‌ها و دیدگاه او، ادبیات فارسی را در دانشگاه‌های جهان عرضه کرده‌اند. با این سه وجه، شفیعی کدکنی نه فقط یک چهرهٔ داخلی است، بلکه پلی است میان فرهنگ ایران و دانشگاه جهانی.

محمدرضا شفیعی‌کدکنی چهره‌ای است مرکب: استاد دانشگاه، محقق، شاعر-منتقد، معرف ادبیات فارسی به عرصهٔ جهانی و آموزگاری که تأثیرش فراتر از مرزهای ایران است. نام و یا نقل‌قولی از او کلید بسیاری از مشکلات پژوهشی است و باید گفت طیف شاگردان و ارادتمندان او را می‌توان در هر دانشگاه و موسسه‌ای که با زبان و ادبیات فارسی سر و کار دارد در سراسر گیتی جست و پیدا کرد. این گستردگی کم حرفی نیست و تأکیدی است بر جایگاه واقعی و نیز نمادین او در حافظهٔ علمی نسل امروز و آیندگان.

در جهانی که زبان‌ها پراکنده‌اند و مطالعات ادبی میان‌رشته‌ای‌تر شده‌اند، استاد شفیعی نمادی از پیوند میان سنت و نوآوری، میان ایران و جهان، و میان متن و معناست. امیدوارم این مقاله بتواند سیری روشنگرانه برای خوانندگان باشد، به ویژه برای آن دسته از شاگردان استاد که ترجمهٔ آن به زبان‌های دیگر می‌تواند نام و میراث او را فراگیرتر کند. (۷)

 می‌توانید در این فایل صوتی گرامی‌داشت استاد محمدرضا شفیعی کدکنی را در برنامهٔ رادیویی فرزانگان فرهنگ، با حضور  زنده‌یاد احمد مهدوی دامغانی از دانشگاه هارواد، پروفسور اظهر دهلوی از دانشگاه دهلی و دکتر حسن انوری با گویندگی بهروز رضوی و تهیه‌کنندگی محمد حسینی باغسنگانی بشنوید:

همچنین می‌توانید برش‌هایی از مجموعه چهل‌قسمتی آیین گرامی‌داشت استاد محمدرضا شفیعی کدکنی در سال ۱۳۸۵ از برنامه دارالفنون رادیو تهران، تهیه و تألیف: محمد حسینی باغسنگانی، گویندگی: مهرنوش پرتویی، رضا خضرایی، بهروز رضوی و صدابرداری: سیما غفاری مقدسی را که به صورت  اختصاصی در  اختیار ایسنا قرار گرفته است، بشنوید:

 پرفسور حسن چفتچی از دانشگاه آتاتورک، شادروان دکتر مرتضی کاخی، دکتر آنا کراسنوولسکا از لهستان، دکتر بوری کریم اف از دانشگاه مسکو، شادروان دکتر عبدالودود اظهر دهلوی از دانشگاه جواهر لعل نهرو و .... از کارشناسان این برنامه هستند.

منابع:

۱. روزنامه شرق، «محمدرضا شفیعی کدکنی و جایگاه ادبی او»، گزارش زندگی‌نامه و فعالیت‌ها

۲. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. نوشته بر دریا: پژوهشی بر عرفان ابوالحسن خرقانی. نشر سخن.

۳. پرونده استاد در Institute for Advanced Study (IAS) — Mohammad-Reza Shafii’i-Kadkani (دِتاهای فرصت مطالعاتی)

۴. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. موسیقیِ شعر. نشر آگه.

۵. IBNA، گزارش‌ها دربارهٔ دعوت‌ها و حضورهای بین‌المللی شفیعی

۶. گفت‌وگوهای نگارنده با شادروان دکتر عبدالودود اظهر دهلوی؛ دکتر حسن چفتچی؛ دکتر آنا کراسنوولسکا. گفت‌وگوهای ضبط‌شده در برنامه رادیویی «دارالفنون» (رادیو تهران) — آرشیو شخصی نگارنده محمد حسینی باغسنگانی

۷. مقالات کنفرانس ها / مجلات ایران‌شناسی دربارهٔ شفیعی

انتهای پیام