حق ندايم بدون در نظر گرفتن برنامه حفاظتي بلند‌مدت، سايت‌هاي مهمي چون تپه هگمتانه را به‌عنوان سازه عظيم معماري خشتي حفاري كنيم. عباس مترجم ـ عضو هيات علمي دانشگاه بوعلي‌سيناي همدان ـ در گفت‌وگو با خبرنگار بخش ميراث فرهنگي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، با اشاره به اين مطلب افزود: مشكلات موجود در هگمتانه تنها منحصر به اين محل نيست و دامنگير تمام سايت‌هاي باستاني است. آنچه در باستان‌شناسي و خصوصا در مورد بناهاي خشتي بايد بدان توجه كرد، اين است كه هيچ بناي خشتي نبايد حفاري شود؛ مگر اينكه در آن حتما تدابير حفاظتي و امنيتي از پيش تعيين شده باشد و آن اقدامات به گونه‌اي باشد كه حتما عملكرد مطلوب و عالي در مورد بنا نتيجه دهد. بنابراين واقعيت اين است كه حق نداريم يك بناي خشتي را حفاري و آن را به حال خود رها كنيم. وي افزود: متاسفانه به خاطر مشكلاتي كه از نظر ساختاري از روز اول در سازمان ميراث فرهنگي وجود داشت، حفاري‌ها در تپه هگمتانه همراه با يك برنامه درازمدت مدون كه در آن مراحل اجرايي كار به تدريج ديده شود، نبوده است و تنها صرف اينكه بودجه خوبي داشتند، تصميم گرفتند حفاري كنند. حفاري كاري است كه با صرف هزينه كمي انجام شود، موضوع اصلي، نگهداري اين آثار، خصوصا مكان‌هايي است كه داراي بناهاي خشتي بوده يا مانند تپه هگمتانه صرفا جنبه مطالعاتي نداشته و به عنوان سايت ـ موزه باز مورد توجه‌اند. مترجم اضافه كرد: در محل‌هايي كه تنها جنبه مطالعاتي دارند ـ بايد ـ از برخي تراشه‌ها نمونه‌گيري كنيم، نمونه‌ها را به موزه بياوريم و در نهايت معماري و بنا پوشيده شود. اما در سايتي مثل تپه هگمتانه آثار معماري بيرون آمده، بايد نگهداري شوند و عمليات حفاظت به عنوان موزه در مورد آن اعمال شود؛ تا مردم از نزديك اين محل‌ها را مشاهده كنند. وي همچنين گفت: متاسفانه در همدان و در حفاري تپه هگمتانه، بودجه‌هاي مختص حفاظت، حراست و نگهداري از سوي سازمان برنامه و بودجه با تاخير داده مي‌شود يا گاه از كل اعتبارات تصويبي عمدتا بودجه‌هاي حفاظتي كم مي‌شود. در نتيجه فكر مي‌كنم اگر قرار باشد تمام تپه‌هاي خشتي حفاري شود، درحاليكه كمترين حفاظت در مورد آنها انجام شود، كار بيهوده‌اي است؛ چراكه خشت ماده‌اي بسيار آسيب‌پذير است كه در برابر شرايط جوي و اعمال جوي خيلي زود تخريب مي‌شود و از بين مي‌رود و پس از مدتي خاكي كه خود موجب حفظ شدن اين اثر بوده، ديگر عمر زيادي ندارد، بسياري از آثار خشتي در هم فرو مي‌روند و براي هميشه نابود مي‌شوند. اين عضو هيات علمي دانشكده باستان‌شناسي دانشگاه بوعلي اظهار داشت: يكي از دلايلي كه به نوعي موجب شده تپه هگمتانه با ركود مواجه شود، شايد نبود نگاه انتقادي سازمان به اين قضيه بوده كه در مورد اين همه آثار خشتي بيرون آمده محدوده‌اي بيش از يك هكتار آثار واقعا تدابير حفاظتي و هزينه‌اي كه براي حفاظت مصرف مي‌شود به مقدار كافي و مطلوب بوده است؟ بالاخره سازمان بايد كارهاي خود را بررسي و مشخص كند آيا لازم است كار حفاري ادامه يابد؟ بايد زماني تصميم به حفاري مجدد گرفته شود كه هيات و گروهي فني نحوه نگهداري و حفاظت را مطلوب عنوان كنند. مترجم درباره روند حفاريها در تپه هگمتانه توضيح كار كاوش و ساماندهي تپه هگمتانه از سال 61، 62 توسط سازمان ميراث فرهنگي آغاز شد كه البته به خاطر شرايطي چند سالي به تاخير افتاد. حفاريها توسط دكتر صراف تا سال 79 ادامه يافت. تغييراتي براي اين كار لازم بود. اينكه تپه در موقعيت مركزي شهر واقع شده و در واقع بخشي از بازار شهر را تشكيل مي‌داد. در نتيجه براي انجام حفاري‌ها لازم بود چندين خيابان اطراف را ببندند و تغييراتي در مسير شهر بدهند، بالاخره حفاري شد و در سالهاي اول با نتايج خوبي روبه‌رو شد. در نوشته‌هاي تاريخي در مورد هگمتانه بحث زياد شده است. اينكه اينجا اولين پايتخت ايران بوده و باستان‌شناسان خوشحال از اينكه مي‌توانند در مورد آنچه كه مورخان ايراني و غيرايراني در اين باره نوشته بودند به زودي اطلاعات زيادي بدست آورند. هر چند كه تا كنون مداركي كه دقيقا نشان دهد اين محل همان هگمتانه مادها يا اولين پايتخت ايران باشد، يافت نشده است. اما در جريان حفاري ديديم كه در محدوده‌اي بيش از يك هكتار بقايايي از يك معماري منظم و فوق‌العاده زيبا پيدا شد كه اين معماري قطعا با يك معماري عادي تفاوت بسيار دارد. وي اضافه كرد: كار حفاري تقريبا به صورت ادامه‌دار و همه ساله با وقفه‌اي در هگمتانه انجام شد؛ تا اينكه شاهد بوديم سه يا چهار سال پيش به خاطر مسائلي كه پيش آمد و ازجمله بازنشسته شدن دكتر صراف حفاري‌ها متوقف شد و اقداماتي تنها در حد حفاظت موقت، سايبان كشيدن بر روي آثار خشتي، نرده‌كشي اطراف و نگهداري اثر صورت گرفته است. البته طي اين مدت از طرف مقامات استان، دولتي و كشوري و همواره مركز توجه قرار گرفته كه به نوعي تكليف كار در اين محوطه روشن شود. مترجم از حفاري‌ها در تپه هگمتانه به عنوان يك معضل شهري ياد كرد و گفت: هر فرد تازه واردي در همدان حتما در مورد حفاريهاي تپه سؤالاتي از مسئولان دارد؛ اينكه چرا و به چه دليلي حفاري كه با يك ذوق و شوقي شروع شده و نتايج نسبتا چشمگيري داشته بدون هيچ دليلي منطقي قطع شده است؟ و از طرف ديگر از آنجا كه به عنوان يكي از مراكز توريستي در جهان مطرح است و فشار بيشتري بر انجام اين كار از سوي مسؤولان وارد است. اما به واقع يك دليل صريح و روشن در مورد توقف حفاريها كه بتواند جامعه علمي و فرهنگي و حتا مقامات تصميم گيرنده استان را قانع كند تا به حال ارايه نشده است. وي درباره گودال مشهور به فرانسوي‌ها در تپه هگمتانه توضيح داد: حدود يك صد سال قبل باستان‌شناسي از طرف دولت فرانسه و موزه لوور مامور به حفاري در اين قسمت مي‌شود. چون شهر هگمتانه بعنوان يك شهر ايراني از اهميت قابل توجهي برخوردار بود، اطراف شهر همدان و مركز شهر گمانه‌زني كرده و حفرياتي انجام دادند كه به آثاري از اين شهر دست يابند. اين دوره مقارن با زماني است كه موزه‌هاي بزرگ اروپا حفاري در شهرهاي مهمي در دنيا چون بابل، اور و... را كه تنها نقلي از آنها شنيده‌ بوديم، آغاز كرده بودند. آنها بيشتر قصد داشتند اشيايي نمايانگر هنر و فرهنگ اين تمدنها كه قابل حمل باشد كشف و به كشور خود انتقال دهند؛ اما به نظر مي‌آيد در كاوشي كه در اين محوطه انجام شد باستان‌شناسان موفق نبوده و تنها به پيدا شدن مقداري اشياء= نه خيلي چشمگير بسنده شد. البته در گزارش چاپ شده آمده است كه بعد از مدتي حفاري در تپه رها مي‌شود و درچند تپه‌اي كه بيشتر با اسمهاي محلي از آنها ياد شده، ادامه مي‌يابد. يكي از اين حفريات در تپه پير كمره انجام شده كه يك گودال و يك ترانشه خيلي بزرگ در قسمت مركزي زده شده و اشاره مي‌شود تنها مقداري اشياي مفرغي و سفالي يافت شده است؛ اما پس از آن هيچگونه گزارش كه نشان دهد كار را ادامه داده‌اند يا خير، در اين مورد چاپ نشده است. در چند تپه كوچكتر همدان كاوشهايي انجام مي‌شود كه همگي مربوط به همان زمان است. گويا اشيا قابل توجهي يافت نشده است. البته آن زمان بيشتر طلا و نقره مورد نظر بوده است. اما ظاهرا اشياي قابل مطالعه يافت شده بنا به قرار داد منعقد شده به موزه كشورهاي اروپايي و در اين مورد به موزه لوور راهي مي‌شد و تنها اشياي چشمگير به دولت ايران تعلق مي‌گرفت.