.jpg/3 "عودلاجان را نیمه‌جان رها نکنید!/۳")
در سلسله گزارش‌های گذشته به اهمیت حفظ و صیانت از میراث فرهنگی و همچنین آثار و بناهای تاریخی که مورد بی‌مهری متولیان قرار گرفته‌اند، تا جایی‌که برخی از آن‌ها به ورطه نابودی کشیده شدند، اشاره کردیم. همانطور که گفته شد ایران با پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی از موارث فرهنگی غنی نیز بهره‌مند است و یکی از دغدغه‌های امروز نگهداری درست از این آثار است که مانند شناسنامه یک ملت و بیانگر فرهنگ و خاطرات گذشته ایران هستند.
در گزارش‌هایی به بررسی «عودلاجان» (اودلاجان) یکی از قدیمی‌ترین محله‌های تهران پرداختیم، محله‌ای که از دل آن افردا نام‌داری بیرون آمدند و روزی محل گذر آدم حسابی‌های تهران بوده است؛ از آن محله‌های قدیمی با باغات و خانه‌های باشکوه بسیار که خانه مدرس، باغ ملک‌الشعرا، کاخ گلستان و عمارت مسعودیه در این منطقه جای گرفته‌اند.
محله «عودلاجان» به‌عنوان یکی از پنج محله تاریخی تهران، با توجه به نزدیکی به ارگ سلطنتی، سابقه طولانی در اسکان دادن اعیان و اشراف و صاحبان مناصب در ادوار مختلف تاریخ دارد. مجاورت این محله با بازار نیز از مهم‌ترین دلایل حضور اقوام و قومیت‌های مختلف اعم از یهودیان، اعراب و… در این محله بوده است. ساکنان این محله در قدیم بیشتر کلیمی بوده‌اند و زرتشتیانی نیز در این محله سکونت داشتند. همچنین برخی از مشاهیر تاریخ معاصر ایران مانند خاندان قوام الدوله، خاندان مستوفی، نصیرالدوله بدر نخستین وزیر فرهنگ دوره پهلوی و سید حسن مدرس نماینده مجلس شورای ملی در «عودلاجان» ساکن بودند.
«عودلاجان» از جنوب به میدان مولوی، از شمال به خیابان امیرکبیر و سرچشمه، از غرب به شمس‌العماره و ضلع شرقی آن به امامزاده یحیی محدود می‌شود و هم‌اکنون محله‌های پامنار، ناصرخسرو و امام زاده یحیی را در برگرفته است. گذر باغ نظام‌الدوله، گذر در حمام نواب، گذر شتر گلو، گذر مسجد حوض، گذر در مدرسه و کوچه‌های نظام العلما، سردار، سپهدار، شاه بیاتی، معین‌الملک، حاجی علی، آقا موسی تاجر، میرزا آقاجان، خدابنده‌لو، حاجی آقا بابا، آقا محمد محمود، سهراب خان، نقاره چی‌ها، هادی خان و محمدخان امیر تومان از جمله گذرها و کوچه‌های عودلاجان هستند.
اما این محله قدیمی تهران که هویت و شناسنامه آن است و خاطرات تهران قدیم را یدک می‌کشد، امروز رنگ و بوی دیگری دارد؛ رنگ پریده است و دیگر بوی زندگی نمی‌دهد. محله‌ای که روزی عیان‌نشین بوده، امروز تبدیل به انباری برای بازار شده و برخی خانه‌های قدیمی و فاقد مالک آن جایگاه معتادان و افراد خطرناک شده است.
در طول دو دهه اخیر اتفاقات زیادی برای «عودلاجان» و آثار تاریخی‌اش افتاده که در گزارش‌های قبلی تنها به بخشی از آن اشاره کرده‌ایم، در این گزارش نیز به بررسی حوادثی که برای بازارچه تاریخی این محله قدیمی رخ داده، می‌پردازیم.
داستان از آن‌جا شروع شد که در اواخر دهه ۸۰ طرحی برای سر و سامان دادنِ مغازه‌های زیر بازارچه «عودلاجان» در اداره کل میراث فرهنگی تهران مطرح شد، بحثی که در ابتدا، شاید بیشتر به دلیل ترس از بروز دوباره اتفاقی مانند تخریب خانه‌های تاریخی در دلِ این بافتِ تاریخی در سال ۱۳۸۴ بود که توسط رئیس پلیس وقت تهران آغاز و چندین هکتار بافت تاریخی را یک‌باره از بین برد.
اما حکایت بازارچه «عودلاجان» که نخست با نام «ساماندهی بازارچه عودلاجان» مطرح شد و در طول چند سال گذشته با تهیه یک طرح جدید نام «ایجاد بازارچه صنایع‌دستی» به خود گرفت، قبل از سال۱۳۸۸ آغاز شد. آن زمان، ساماندهی عودلاجان پس از تخریب‌هایی که در بخش‌های مختلف این بافت تاریخی رخ داده بود، فقط در حد حرف بود و مطالعاتی که می‌گفتند در دست انجام است.
ریزش سقف بازارچه «عودلاجان»؛ نقطه شروعی برای نجات آن
تا زمانی‌که نهم بهمن سال ۹۰ خبر رسید که بخش‌هایی از سقف بازارچه‌ی تاریخی «عودلاجان» ریخت، اما این اولین بار نبود که سقف بازارچه «عودلاجان» می‌ریخت و چند روز قبل از آن هم با ورود کامیون‌هایی که برای ساخت‌وساز وارد این بافت تاریخی شده بودند، بخش‌هایی از آن فروریخته بود و در پی بارش باران بخش‌های دیگر آن به طور کامل فروریختند.
مینا فراهانی عضو دفتر توسعه‌ی محلی عودلاجان ضمن اعلام این خبر به ایسنا می‌گوید: به دنبال بارش برف و باران در چند روز گذشته، ضلع شرقی سقف بازارچه‌ی تاریخی «عودلاجان» کاملا متورم شده بود که بخش‌هایی از آن تخریب شد. متأسفانه با ریزش اولیه، دیگر بخش‌های سقف بازارچه به‌مرور در حال ریزش است. محله «عودلاجان» یکی از پنج محله تهران قدیم است که هنوز بافت ارزشمند خود را حفظ کرده است. این محله‌ی تاریخی با وجود حفظ کردن شاخص‌های ارزشمند خود، براثر بی‌توجهی برخی مسؤولان در حال فراموش شدن است. به‌تازگی کسبه‌ی محل با مشارکت شهرداری تهران برای مرمت و بازسازی بازارچه‌ی عودلاجان تلاش می‌کردند؛ اما براثر بی‌توجهی مسؤولان ذی‌ربط، آخرین شاخص این معماری در حال تخریب است و شاید روزی اثری از آن باقی نماند.
سپس مسعود علویان‌صدر- معاون وقت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری دهم بهمن ۹۰ از آغاز شدن مرمت اضطراری بخش تخریب‌شده‌ی سقف بازار تاریخی عودلاجان در تهران خبر می‌دهد و به ایسنا می‌گوید: ۱۲ آجر از سقف بازارچه تاریخی عودلاجان به‌دلیل بارندگی در تهران ریخت در پی این موضوع اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران اقدام به بستن داربست و کشیدن گونی روی این بخش کرد تا مردم امکان رفت‌وآمد از این مکان را داشته باشند. از امروز (دهم بهمن)، مرمت اضطراری این بخش از سقف بازارچه‌ی عودلاجان توسط اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران آغاز می‌شود. همچنین مرمت کامل سقف بازارچه‌ی عودلاجان و ساماندهی کل بازارچه پس از انجام بررسی‌ها و مطالعات بیشتر توسط اداره‌ی میراث فرهنگی انجام می‌شود.
در این بین برخی تخریب سقف بازارچه «عودلاجان» را به فال نیک می‌گیرند و آن را نقطه شروعی برای احیای دوباره «عودلاجان» می‌دانند.
در همین راستا، ابوالقاسم حیدری یکی از کسبه بازار «عودلاجان» به ایسنا می‌گوید: سقف ۳۰۰ ساله‌ی بازارچه‌ی عودلاجان تنها چیزی است که به آن اهمیت داده نمی‌شد، بنابراین تخریب آن یک حسن داشت و آن هم حضور کارشناسان میراث فرهنگی در این منطقه بود. بالاخره اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران برای ساماندهی این بخش به اینجا آمد. در حال حاضر نیز با آغاز مرمت اضطراری سقف بازارچه، قدری آرامش میان کسبه ایجاد شده است چراکه با احیا شدن گذر و ساماندهی سقف بازارچه‌ی عودلاجان، این بافت تاریخی را می‌توان احیا و زنده کرد.
حیدری درباره سرگذشت این منطقه تاریخی بیان می‌کند: پس از هجومی که سال‌ها پیش برخی افراد برای تصاحب زمین‌های بدون مالک بافت عودلاجان به این منطقه داشتند، برخی نهادها و مؤسسه‌ها با هدف ساماندهی این منطقه، تعدادی خانه را تخریب کردند تا با ساخت‌وساز جدید، این محوطه ساماندهی شود. در آن زمان، بناهای قدیمی به وسعت حدود ۱۲ هکتار تخریب شد، این کار اثری نامطلوبی روی کسبه‌ی این محدوده و بومی‌های منطقه گذاشت. اما در حال حاضر اعضای دفتر توسعه‌ی محلی عودلاجان، کسبه‌ی بازار عودلاجان را با وضعیت کنونی آشنا کردند و پس از مذاکره‌هایی قرار شد انجمنی را با عنوان «انجمن کسبه‌ی دوست‌دار میراث فرهنگی عودلاجان» در این منطقه تشکیل دهیم تا بتوانیم در نقاط دیگر نیز حداکثر تلاش خود را برای نگهداری بافت‌های تاریخی انجام دهیم.
حمیده توسلی- مسئول دفتر توسعه‌ی محلی عودلاجان نیز در این‌باره می‌گوید: اگر بازارچه‌ی عودلاجان احیا شود، اثری خوبی روی توسعه‌ی بافت تاریخی «عودلاجان» می‌گذارد و نهادهایی که اقدام به خرید بخش‌های زیادی از این بافت کرده‌اند، ساماندهی و مرمت زمین‌های خود را آغاز می‌کنند. اگر ساخت‌وسازهای درست در این منطقه انجام شود، عودلاجان از وضعیت کنونی آسیب‌های اجتماعی رها می‌شود.
اما مشکل بازارچه «عودلاجان» فقط فرسودگی و عدم مرمت آن نبود، عوامل دیگری هم بودند که دست به دست هم داده تا کمر این بازارچه‌ی قدیمی را زمین زنند، برای مثال در ۵۰ متری آن «سرای دلگشا» را از میان برداشتند تا یک مجتمع تجاری بسازند و برای این کار حدود ۲۰ متر گودبرداری انجام دادند، اقدامی که هم جان یک اثر تاریخی را گرفت، هم ثبت جهانی کاخ گلستان (دراین لینک می‌توانید گزارشی از تخریب دلگشا و عواقب آن بخوانید) و هم جان بافت تاریخی بازارچه «عودلاجان» را به خطر انداخت.
مسعود علویان‌صدر -معاون وقت میراث فرهنگی و گردشگری در چنین شرایطی وضعیت بازار تهران و بازارچه عودلاجان را بحرانی می‌داند و مقصر این ماجرا را مافیای بازار تهران معرفی می‌کند.
علویان‌صدر در این باره توضیح می‌دهد: مافیای بازار تهران در این بافت تاریخی ریشه دوانده است و به‌جز نابودی آن، چیزی را دنبال نمی‌کند. اکنون یکی از مهم‌ترین وظایف، پیدا کردن این مافیا و ریشه‌ی آن است. چطور ممکن است در بازارهای سنتی، یک حجم بارگذاری سنگین به این سبک پایه‌ریزی شود و پاساژهای چندصد واحده ساخته شوند. اکنون با پاساژ بزرگی که در نزدیکی بازارچه‌ی مسقف عودلاجان در حال ساخت است، حجم ورود کامیون‌ها و وسایل نقلیه به این محدوده زیاد شده است. نحوه‌ی حضور تجهیزات برای ساخت این پاساژ نیز به بازار و به این بافت تاریخی لطمه زیادی وارد می‌کند.
از تلاش خبرنگاران و میراث‌دوستان تا تشکیل نشست‌هایی برای نجات بافت تاریخی «عودلاجان»
در بهمن سال ۹۰ تعدادی از خبرنگاران، دوست‌داران میراث فرهنگی و علاقه‌مندان به این حوزه برای نجات بافت تاریخی تهران از جمله «عودلاجان» به شهرداری تهران نامه می‌نویسند.
در بخشی از این نامه آمده است: «کهن‌ترین و اصیل‌ترین شکل حیات اجتماعی و شهری در تهران بزرگ، مربوط به محدوده‌ی مناطق ۱۱ و ۱۲ و محله‌های کهنی مانند عودلاجان، سنگلج، بازار، چالمیدان و دولت است. آیا شهرداری خود را متعهد به حفظ اصالت اجتماعی این محله‌ها می‌داند یا خیر؟ اگر پاسخ مثبت است، مجوزهای متعدد شهرداری‌های این مناطق به منظور توسعه‌ی واحدهای تجاری و پیش‌روی بازار در محله‌های مسکونی چه توجیهی دارد؟
یکی از برنامه‌های مفید و ستودنی جنابعالی در شهرداری تهران، موکول کردن همه‌ی پروژه‌های شهری به تهیه‌ی پیوست اجتماعی و ارزیابی تأثیرات فرهنگی و اجتماعی این پروژه‌هاست. آیا در مورد بافت تاریخی تهران و ساخت‌وسازهای بسیار گسترده‌ی تجاری در این محدوده، پیوست اجتماعی تهیه شده است؟ در این صورت نتیجه‌ی ارزیابی‌ها چه بوده و آیا ملاک عمل قرار گرفته است یا نه؟ خصوصا در محدوده‌ی منطقه‌ی ۱۲ و محله‌ی ۲۰۰ ساله‌ی عودلاجان که شهرداری به طرق مختلف، از جمله با ارائه‌ی مشوق‌های گوناگون و نصب پلاکارد و پخش آگهی، مالکان خانه‌های قدیمی را به تخریب خانه‌ها و بلندمرتبه‌سازی تشویق می‌کند، نتیجه‌ی ارزیابی‌های اجتماعی چه بوده است؟»
متن کامل این نامه را می‌توانید در این لینک بخوانید.
همچنین برخی کارشناسان حوزه‌ی میراث فرهنگی، اعضای ایکوم ایران، برخی ساکنان محله‌ی عودلاجان و اعضای دفتر تسهیل‌گری این بافت تاریخی در نشستی با نام «عودلاجان از منظر تصویر» که سی‌ام بهمن ۹۰ برگزار شده، به بررسی وضعیت بافت تاریخی «عودلاجان» و ارائه راه‌کارهایی برای آن می‌پردازند. در این نشست مطرح می‌شود که عودلاجان زیر غبار بی‌توجهی پنهان شده است طرح ساماندهی عودلاجان پشت در کمیسیون ماده‌ی ۵ مانده است. همچنین گفته می‌شود که طرح پیشنهادی این گروه براساس ساختار تعیین‌شده این است که بازارچه‌ی «عودلاجان» و گذر آن به‌عنوان گذر فرهنگ و هنر ایرانی ساماندهی شود و گذر امامزاده یحیی با ۱۲۰۰ سال قدمت، گذر سیاحت و زیارت باشد.
طرح ساماندهی بافت تاریخی «عودلاجان» چه دردی را دوا می‌کند؟
در ۳۱ اردیبهشت سال ۹۱ نیز در مراسم بزرگداشت روز جهانی موزه، احمد مسجدجامعی ـ عضو شورای اسلامی شهر تهران در بخشی از گفت‌وگوهای خود اعلام می‌کند: از سوم خردادماه (سال ۹۱) قرار است با خواست و همکاری مردم محدوده‌ی عودلاجان، در این بافت تاریخی کار ایجاد موزه ـ شهر را آغاز کنیم. امیدواریم کاری که انجام می‌شود به‌صورت شتاب‌زده نباشد تا ظرفیت و تجربه‌ی بازسازی یک موزه ـ شهر را در تهران ایجاد کنیم.
بر همین اساس دهمین کارگاه هم‌اندیشی فرهنگی - تاریخی با محوریت تهران‌شناسی با موضوع «شهر ـ موزه‌ی عودلاجان» چهارم خردادماه سال ۹۰ با مشارکت دفتر توسعه‌ی محلی عودلاجان، کمیته ملی موزه‌های ایران (ایکوم) و سایت فرهنگی «کافه تهرون»با حضور احمد مسجدجامعی - عضو شورای اسلامی شهر تهران در دفتر کمیته‌ی ملی موزه‌های ایران (ایکوم) برگزار می‌شود.
مسجدجامعی در این کارگاه می‌گوید: درباره‌ی آغاز مرمت بازارچه‌ی عودلاجان و بافت آن با همکاری سازمان میراث‌فرهنگی، شهرداری منطقه‌ی ۱۲ و اهالی محل، می‌گوید: نوع مرمت بازارچه به شیوه‌ی راسته‌ی مروی نیست، بلکه هدف، احیا و مرمت فضای قدیمی و کهن محله است. مرمت این بازارچه آغازی برای احیای «شهر ـ موزه‌ی عودلاجان» است.
بعد از آن تصمیم بر این می‌شود که کاربری‌های مغازه‌های «عودلاجان» را تغییر کاربری دهند.
بر همین اساس، حمیده توسلی- مدیر دفتر توسعه‌ی محلی عودلاجان سی‌ام مرداد ۹۱، این خبر را به ایسنا اعلام می‌کند و می‌گوید: براساس توافق‌نامه‌ای بین شهرداری، اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران و کسبه‌ی بازارچه‌ی عودلاجان و با حضور احمد مسجدجامعی ـ عضو شورای اسلامی شهر تهران ـ امضا شد، سه طرف قرارداد، مبلغی را به‌طور یکسان برای مرمت بازارچه هزینه می‌کنند و در مقابل، کسبه‌ی بازارچه تعهد داده‌اند که شغل خود را به خرید و فروش کالاهای فرهنگی تغییر دهند تا رونق اقتصادی در این منطقه در شأن یک مرکز تاریخی و گردشگری باشد. همچنین اداره‌ی میراث فرهنگی و شهرداری تهران تعهد کرده‌اند تا در چارچوب قوانین به کسبه کمک کنند تا از نظر هزینه‌های زیرساختی و کف، تخفیف‌هایی برای گرفتن مجوز و عوارض داشته باشند و مغازه‌های خود را بتوانند مرمت کنند. هدف از انعقاد تفاهم‌نامه با دیگر ارگان‌ها، احیای ارزش‌های تاریخی ـ فرهنگی محله‌ی عودلاجان با ۳۰۰ سال قدمت است و با این کار، رونق اقتصادی برای محله ایجاد می‌شود، چون این محله در نزدیکی بازار تهران، در راسته‌ی بازارچه‌ی «عودلاجان» و پشت کوچه‌ی مروی یکی از نقاط پراهمیت منطقه است.
سپس در ۱۱ شهریور سال ۹۱، محمدحسین فرمهینی فراهانی-مدیرکل وقت میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران به ایسنا، خبر می‌دهد: تا چند روز آینده بخش عمده‌ی مرمت بازارچه‌ی عودلاجان به پایان می‌رسد. در این راستا، با مشارکت کسبه‌ی محل و شهرداری منطقه، بخش‌هایی که به بناهای تاریخی محدوده‌ی «عودلاجان» مربوط است، توسط اداره‌ی میراث فرهنگی مرمت می‌شود و اقداماتی که با مدیریت شهری در این محدوده‌ی تاریخی ارتباط دارد، توسط شهرداری انجام می‌شود و براساس تفاهم‌نامه‌ی بسته‌شده، شهرداری و اداره‌ی میراث فرهنگی تهران هریک ۳۰ درصد از اعتبار مرمت و بازسازی این محدوده را می‌پردازند و ۴۰ درصد دیگر توسط کسبه پرداخت می‌شود. همچنین براساس شان و منزلت این محدوده، کاربری‌های مغازه‌های این منطقه انتخاب می‌شوند و در این باره اداره‌ی میراث فرهنگی ترجیح می‌دهد در بازارچه‌ی «عودلاجان» کالاهایی که به آداب و رسوم گذشته‌ی ایرانیان، بخصوص شهر تهران مربوط هستند، فروخته شوند.
اواخر دی ماه سال ۹۱، چمران-ریاست وقت شورای اسلامی شهر تهران و احمد مسجدجامعی، علی محمدنژاد شهردار منطقه ۱۲ ، فراهانی ریاست سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تهران از «عودلاجان» بازدید می‌کنند و در این بازدید روند احیاء محله قدیمی عودلاجان بررسی می‌شود.
محمدنژاد شهردار منطقه ۱۲ تهران در حاشیه این بازدید با اشاره به سیاست‌های کلان شهرداری تهران مبنی بر احیاء بافت‌های تاریخی می‌گوید: در همین راستا شهرداری این منطقه با همکاری سازمان میراث فرهنگی استان تهران و همچنین مشارکت شهروندان و اهالی محل اقدام به بازسازی و احیاء بازارچه تاریخی عودلاجان به طول ۴۵۰ متر و به دنبال آن احیاء این محله قدیمی و ارزشمند نموده است. در حال حاضر ۲۰۰ متر از این مسیر آماده ی بهره برداری است و امید است تا ۶ ماه نخست سال ۹۲ این بازسازی به اتمام برسد.
و در خرداد سال ۹۲ محسن علمدار- کارشناس میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران از پیشرفت فیزیکی ۹۰ درصدی فاز نخست طرح ساماندهی و تجدید حیات بازار تاریخی عودلاجان به ایسنا خبر می‌دهد.
علمدار با اشاره به رویکرد اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران برای تبدیل بافت تاریخی عودلاجان به «شهر- موزه» اظهار می‌کند: در این طرح تا کنون، از ابتدای خیابان ۱۵ خرداد تا ابتدای کوچه‌ی «حکیم» عملیات ساماندهی انجام شده است و حالا منتظر انجام تعهدات شهرداری منطقه برای بحث تأسیسات شهری و کف‌سازی محوطه هستیم تا سپس ۱۰ درصد باقی‌مانده‌ی تعهدات اداره‌ی میراث فرهنگی تهران را به پایان برسانیم.
این طرح هم نیمه‌کاره رها می‌شود!
در آذرماه سال ۹۲ و در روزهایی که به نظر می‌رسید طرح ساماندهی بازارچه و بافت تاریخی «عودلاجان» نیمه‌کاره رها شده، محمدابرهیم لاریجانی رییس سابق اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، از این منطقه بازدید می‌کند و با گذر از بازارچه «عودلاجان» می‌گوید: در زمان مدیریتم در اداره کل میراث فرهنگی استان تهران، دو سال تلاش کردیم تا با شهرداری به تفاهم برسیم و با قبول مسوولیت ۳۰ درصد سازمان میراث فرهنگی، ۴۰ درصد شهرداری و ۳۰ درصد اهالی بازارچه‌ی عودلاجان، این محوطه را مرمت کنیم. هرچند پیگیری‌ها در زمان رییس بعدی اداره‌ی میراث فرهنگی استان تهران نتیجه داد، اما قصد داشتیم که همه‌ی محدوده این طرح را پوشش دهد هرچند این اقدام میلیاردها تومان پول می‌خواهد تا همه‌ی ۱۴۰ هکتار بافت تاریخی عودلاجان به‌طور کامل مرمت و ساماندهی شود. همچنین قرار بود محدوده‌ی عودلاجان از شرق به غرب به‌صورت کامل، مسقف و ساماندهی شود تا تحرک و رونق در بافت ایجاد شود. به علاوه قصد داشتیم انگیزه‌ی مردم برای زندگی و داد و ستد در این بافت را افزایش دهیم.
این پروژه که قرار بود ۲۵ ماهه به اتمام برسد، نیمه‌کاره رها شده بود چراکه وعده‌ها و طرح‌ها برای ساماندهی «عودلاجان» در گرو بودجه‌ای بود که همیشه میراث فرهنگی کمبود آن را داشت و بسیاری از بافت‌های تاریخی در گرو همین کمبود بودجه از دست رفتند. در این میان تنها کسانی که هرروز زیان آن را می‌دیدند، کسبه بازارچه «عودلاجان» بودند چراکه مرمت این بازارچه ناقص بود و فقط به ایجاد چند سقف به‌صورت گنبد و عملیات کف‌سازی به‌شکل ناقص در محدوده‌ای بین خیابان ۱۵ خرداد تا سر کوچه‌ی حاجی‌ها، حدود ۵۰ متر انجام شده بود و همین موضوع باعث شده بود هیچ‌کدام از کسبه در این مدت نتوانند مغازه‌های خود را باز کنند.
مدیران جدید می‌توانند روند ساماندهی «عودلاجان» را به اتمام برسانند؟
در روزهایی که بافت تاریخی و هویتی تهران به انتظار عملی شدن وعده‌ها نشسته بود، یک امید و شانس جدید برای زنده ماندن آن جرقه زد و آن حضور یکی از اعضای پیشین شورای شهر تهران در بالاترین پست این سازمان است، یعنی سپرده شدن ریاست سازمان میراث فرهنگی به‌دست محمدعلی نجفی بود. اما آیا بافت تاریخی تهران می‌توانست به حضور محمدعلی نجفی در این سازمان و اقدامات او برای نجات بافت‌های تاریخی، بخصوص «عودلاجان» امیدوار باشد؟
در ابتدای این تغییرات در اداره میراث فرهنگی و گردشگری (۱۳ آذر ۹۲)، رجبعلی خسروآبادی-مدیر جدید اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، در صبحانه کاری‌اش در بافت «عودلاجان» از بازگرداندن محمدحسین فرمهینی فراهانی - مدیر پیشین اداره کل میراث فرهنگی - به‌عنوان مدیر پروژه‌ی ساماندهی بافت تاریخی عودلاجان خبر می‌دهد.
خسروآبادی دلیل این تصمیم‌گیری را باعث و بانی بودن فراهانی در آغاز شدن پروژه‌ی ساماندهی بافت تاریخی عودلاجان می‌داند و می‌گوید: فراهانی موظف است تا یک هفته‌ی دیگر، کارهای خود را زمان‌بندی و میزان اعتبار مورد نیاز برای این پروژه را اعلام کند. تغییرات مدیریتی زیاد باعث توقف کار ساماندهی بافت تاریخی عودلاجان شده است. اکنون باید موانع از سر راه برداشته شوند تا کارها با سرعت بیشتری انجام شوند. هر کسی این فرزند را زاییده است باید خودش آن را بزرگ کند. اکنون دنبال مقصر در پروژه‌ی ساماندهی بافت تاریخی عودلاجان نیستیم بلکه در حال پیدا کردن راه حل‌های مناسب برای این پروژه هستیم تا نمایندگان تام‌الاختیار با بررسی شرایط بتوانند همه‌چیز را مشخص کنند.
فردی که به‌عنوان مدیر پروژه‌ی ساماندهی بافت تاریخی عودلاجان منصوب شده، کسی است که در مدت دو سال حضور در پست مدیریت استان تهران، مجوز تخریب سرای افشار را در محدوده‌ی کاخ گلستان و ساخت مجتمع تجاری در حیاط بنای تاریخی عین‌الدوله را صادر کرد و همچنین پروژه‌ی ساماندهی «عودلاجان» را آغاز کرد، ولی در مدت معین آن را به پایان نرساند.
در این جلسه که نمایندگانی از کسبه بازار «عودلاجان» و کارشناسان شهراداری در آن حضور داشتند، مسائلی که در روند ساماندهی «عودلاجان» اشکالاتی ایجاد کرده و آن را متوقف نموده، بررسی می‌شود.
توسلی- مدیر دفتر تسهیل‌گری بافت تاریخی عودلاجان درباره روند طرح ساماندهی «عودلاجان» می‌گوید: سازمان میراث فرهنگی وقتی این پروژه را برعهده گرفت ۵ / ۱ میلیارد تومان اعتبار برای آن در نظر گرفت و پس از مدتی اعلام کرد که ۷۰۰میلیون تومان از این اعتبار خرج شده است قرار شد بقیه‌ی کارها با پول کسبه انجام شود.از زمان آغاز کار یعنی حدود ۵ / ۱ سال پیش، کسبه‌ی بازارچه نتوانستند کاسبی کنند و وقفه‌ای که در این میان در ساماندهی بازارچه رخ داد اعتماد کسبه را به‌طور کامل از بین برد.
حیدری- نماینده‌ی کسبه‌ی بازارچه‌ی عودلاجان نیز اظهار می‌کند: این پروژه‌ی مشارکتی باید با طمأنینه همراه باشد و از سوی دیگر باید به این قضیه توجه شود که وضعیت مالی و معیشتی کسبه در عودلاجان دچار اختلال شده است. کسبه باید ۵ / ۱ میلیارد تومان سهم خود را برای ساماندهی این بازارچه بپردازند در حالی که پرداخت این پول برای آن‌ها بسیار سنگین است. تا کنون موفق شده‌ایم ۱۶۱ میلیون تومان برای این طرح جمع کنیم.از اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران تقاضا دارم در صورت امکان، یک بانک را به کسبه معرفی کنند تا آن‌ها بتوانند با گرفتن وام، سهم خود را بپردازند. کارشناسان میراث فرهنگی وقتی در حال تهیه‌ی طرح این پروژه بودند بازار تبریز را به ما نشان دادند و گفتند که عودلاجان مانند بازار تبریز می‌شود. ما می‌دانیم که این اتفاق نمی‌افتد، اما می‌خواهیم دست کم قدری وضعیت در این بازارچه بهتر شود. همچنین مدتی این بحث مطرح بود که عودلاجان به شهر - موزه تبدیل شود که قطعا به‌دلیل زیاد بودن هزینه‌ها این امکان وجود ندارد، اما ما می‌خواهیم در صورت امکان، چیزی که درخور این بافت تاریخی است برای آن ایجاد شود.
در این میان مشاور اجرایی شهردار منطقه‌ی ۱۲ تهران معتقد است: مشکل اصلی در احیای «عودلاجان» اختلاف دیدگاه در کار این سه ضلع مشارکت‌کننده است، نگاه شهرداری به بافت‌های تاریخی درآمدزایی و سازمان میراث فرهنگی، حفظ دستاوردهاست. در این میان، کسانی که سودی نمی‌برند کار را به حال خود رها می‌کنند. حال اگر مناطق ۱۱ و ۱۲ تهران را از شهر جدا کنیم بیش از چهار درصد بناهای تاریخی در کل شهر دیگر وجود ندارند. ما در بافت مرکزی شهر به‌واسطه‌ی اختلاف دیدگاه موجود، عرصه‌های وسیع بدون استفاده‌ای را داریم که برای شهر معضل شده‌اند. یکی از ردیف‌های اعتباری شهرداری احیای بافت‌های تاریخی است که اگر بتوان زود دست به کار شد برای سال آینده می‌توانیم بودجه‌ی خوبی در این زمینه بگیریم و مأموریت خود را انجام دهیم. اگر درآمدزایی در بافت تاریخی عودلاجان برای همه جا بیفتد دیگر کسی این تصمیم را نمی‌گیرد که خانه‌اش را به انبار تبدیل کند و خودش در جایی دیگر مستاجر شود.
رجبعلی خسروآبادی هم در سخنانی می‌گوید: قبرستان را به فرهنگسرا تبدیل کردم احیای عودلاجان که دیگر کاری ندارد. در هشت روز گذشته هر کسی به من رسید گفت بیچاره می‌شوی. کسی به من تبریک نگفت، اما من به ساماندهی بناها و بافت‌های تاریخی تهران امیدوارم. اگر ادبیات سه ضلع ساماندهی بافت تاریخی عودلاجان را به هم نزدیک نکنیم کارها پیش نمی‌رود، راه این است که کار را جلو ببریم، اما نباید زرنگی کنیم. اگر بتوان از شهرداری در بحث گرفتن تسهیلات بانکی کمک گرفت و به کسبه وام داد یک کار خوب در این زمینه کرده‌ایم.
اما جلسات برای اتمام طرح ساماندهی «عودلاجان ادامه داشت و در دومین صبحانه کاری مدیر جدید اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران ۲۷ آذر ۹۲ در بافت تاریخی «عودلاجان» بار دیگر به بررسی اقداماتی که می‌توانست به احیای «عودلاجان» و ساماندهی آن کمک کنند، می‌پردازند.
در این جلسه محمدحسین فرمهینی فراهان- مدیر جدید پروژه‌ی ساماندهی بافت تاریخی عودلاجان با بیان اینکه نخستین هدف ما، بازگرداندن پویایی به بازار بوده است، می‌گوید: گوش به حرف کسی نمی‌دهیم و کار خود را می‌کنیم. در پایان این پروژه، شهر - موزه‌ی تهران در این منطقه ایجاد می‌شود تا هر کسی دوست دارد به تاریخی‌ترین نقاط تهران وارد شود این منطقه را انتخاب کند. تا کنون بیش از ۷۰۰ میلیون تومان برای این پروژه هزینه کرده‌ایم. شهرداری و کسبه‌ی بازار نیز باید هزینه‌ای را در همین اندازه که در واقع، یک سهم ۳۳ درصدی است پرداخت کنند تا بتوانیم فاز نخست پروژه را به پایان برسانیم.
و این بار خسروآبادی که امیدوار بود فاز یک این پروژه تا دهه‌ی فجر سال ۹۲ افتتاح شود، بیان می‌کند: اسم این منطقه، بازارچه‌ی عودلاجان است، یعنی کسبه‌ای هستند که روزی خود را از اینجا درمی‌آورند. چند سال پیش، بازار تبریز با دو ضلع مردم و میراث فرهنگی مرمت شد و بیش از ۹۰ درصد هزینه‌ها را کسبه‌ی بازار پرداخت کردند. آن پروژه، یک پروژه‌ی نمونه در سطح کشور شد که همیشه مثال زده می‌شود. نقش شهرداری را در این پروژه بسیار موثر است اما ضلع سوم که میراث فرهنگی است تأثیرگذاری چندانی ندارد؛ ولی اگر باشد بد نیست. در واقع میراث فرهنگی متولی این بخش است و تکالیفی دارد و مشکلاتی را که پیش می‌آید باید کالبدشکافی کند.
این در حالی بود که فرهاد افشار-مشاور اجرایی شهردار منطقه‌ی ۱۲ تهران سهم شهرداری از پروژه‌ی ساماندهی بافت تاریخی «عودلاجان» را بحث احیای بافت تاریخی و پویا کردن بازار در اسناد فرادستی شهرداری می‌داند و می‌گوید: قطعا شهرداری فراتر از سهم ۳۳ درصد خود در این پروژه سرمایه‌گذاری می‌کند. هرچند اگر بخواهیم آورده‌های شهرداری را در این پروژه داشته باشیم، بسیار بیشتر از این حرف‌هاست. همچنین انتظار داریم، میراث فرهنگی در جایگاه تصمیم‌گیری، بیشتر به این پروژه بپردازد. چیزی که برای ما اهمیت دارد همفکری چند دستگاه با یکدیگر و ایجاد حس تعلق میان مردم است. نباید نگاه متراژ و رقمی برای این پروژه داشته باشیم.
در حالی نماینده‌ی شهرداری منطقه‌ی ۱۲ می‌گوید که نباید نگاه متراژ و رقمی به این پروژه داشت که کسبه‌ی بازارچه‌ی عودلاجان بیش از یک سال است که مغازه‌های‌شان را بسته‌اند و برای پرداخت سهم ۳۳ درصد خود با هدف مرمت بازارچه، باید وام‌های میلیونی بگیرند و البته بیشتر از آن را به بانک‌ها پس بدهند.
یکی دیگر از نمایندگان با ارزیابی وضعیت پیش آمده در بازارچه «عودلاجان» که بخش‌هایی از آن هنوز افتتاح نشده و در حال تخریب است. کارتن‌خواب‌ها بخش‌هایی از دیواره‌ها را سیاه کرده‌اند و حتی بخش‌هایی از در و دیوارها خود به خود در حال خراب شدن است. از خسروآبادی می‌پرسد: آیا با این شرایط می‌توانید تا ۲۲ بهمن فاز نخست بازارچه را افتتاح کنید در حالی که حتی شاید کف‌سازی پروژه نیز تا آن زمان کامل نشود؟!
و خسروآبادی در پاسخ به این نمایندگان می‌گوید: از امروز، چنین توقع‌هایی را از مدیر پروژه‌ی عودلاجان یعنی آقای فراهانی داشته باشیم. همه توقع داریم زمانی که بازارچه به راه افتاد، هیچ‌کدام از این معایب در آن نباشد ما مرمت می‌کنیم تا به مردم نشان دهیم چنین کارهایی باعث ارتقا، سودآوری، آسایش و امنیت است. من مرمتگر نیستم و لزومی ندارد که چنین کاری را بلد باشم. من کارشناس هم نیستم، چون اگر قرار باشد من کار کارشناسی انجام دهم پس کارشناس چه کاری انجام دهد. معتقدم تقوای من در این قضیه، تقوای گریز نیست؛ اما با این وجود، معتقدم هیچ بن‌بستی در کارها وجود ندارد.
این گفت‌وگوها امید را بیش از پیش برای زنده ماندن «عودلاجان» زنده نگه می‌داشت غافل از آن‌که منطقه تاریخی‌ای همچون «عودلاجان» برای زنده ماندن واقعا نیازمند احیا و جان‌بخشی دوباره بود نه وصل و پینه کردن خرابه‌هایش برای پوشاندن وضعیت وخیمش؛ این احیا هم نیازمند بودجه و همکاری ارگان‌های متولی بود.
سپس ۲۵ دی‌ماه ۹۲ ، خسروآبادی در صبحانه‌ی کاری‌ای که با خبرنگاران داشت، با اعلام اینکه قرار است فاز نخست مرمت و ساماندهی بافت تاریخی «عودلاجان» به‌مناسبت دهه‌ی فجر ۲۲ بهمن‌ماه افتتاح شود، به مسائل دیگری مانند نداشتن بودجه و طرح برای ادامه‌ی این پروژه اشاره کرد که این پرسش به‌وجود آمد: طرح مرمت بزرگ‌ترین بافت تاریخی پایتخت در همین نقطه متوقف خواهد شد؟
خسروآبادی در پاسخ به این پرسش بیان می‌کند: اجرای بخش بعدی این پروژه به تهیه‌ی طرح برای بافت تاریخی «عودلاجان» بستگی دارد. انجام برخی کارها، زمان می‌برد و این زمان، بودجه صرف می‌کند. بودجه‌ی دولت هم سالانه تعیین می‌شود. برای پروژه‌ی «عودلاجان» ۵ / ۱ میلیارد تومان بودجه دادند که ۷۰۰ میلیون تومان آن خرج شد؛ ولی حالا دیگر پولی وجود ندارد و این بودجه‌ها نیز محدوده‌های زمانی دارند. همین‌طور رفتن فایده‌ای ندارد؛ هر طرحی ملزوماتی دارد و اولین ملزومات این طرح، حفاظت کالبدی و غیرکالبدی است. نمی‌گویم کار متوقف می‌شود، شکل آن از اجرا به طراحی منتقل می‌شود.
بازارچه‌ی «عودلاجان» که قرار بود ۲۲ بهمن‌ماه به گفته مسوولان افتتاح شود، ۴۴۰ متر درازا دارد که از کوچه‌ی پرتوی تا خیابان ۱۵ خرداد تهران را دربرمی‌گیرد و قرار بوده بازارچه‌ی سرپوشیده قدیمی عودلاجان نیز احیا شود. آیا افتتاح فاز نخست احیای این بافت تاریخی تا ماه بعد امکان داشت؟ در کنار احداث دو طاقی که به واسطه ساخت دیواری یک متری در کنار بانک سپه عقب افتاده بود، علاوه بر کف بازارچه که کار ساماندهی آن برعهده‌ی شهرداری بود، اداره‌هایی مانند برق، آب و گاز در تأمین امکانات بازارچه آنقدر امروز و فردا می‌کردند که اگر در دی ماه هم این سه سازمان می‌توانستند امکانات مورد نیاز منطقه را تأمین کنند، به قول مسوولان شهرداری، دست کم دوماه برای کف‌سازی زمان نیاز بود.
اول بهمن ۹۲ دیوار یک متری که مانع ادامه یافتن پروژه‌ی ساماندهی بازارچه‌ی تاریخی عودلاجان شده است، تخریب شد.
ساسان کبیرنیا - دستیار پیمانکار پروژه‌ی ساماندهی بازارچه‌ی عودلاجان - در این باره به ایسنا می‌گوید: با تخریب این دیوار که از چندماه پیش مانع ادامه‌ی کار پروژه شده بود، تا یک‌ماه دیگر می‌توانیم براساس تعهدمان، دو طاق باقی‌مانده از بازارچه‌ی عودلاجان را بسازیم.
این در حالی است که پیمانکاران برای ایجاد طاق‌ها و کف‌سازی بازارچه، زمانی بیشتر از یک‌ماه را می‌خواهند و اتمام فاز نخست مرمت بازارچه عودلاجان تا ۲۲ بهمن بعید به نظر می‌رسد.
در همان روزها یکی از کسبه‌ی محل درباره‌ی مشکلاتی که مردم منطقه با این پروژه دارند، اظهار می‌کند: از حدود دو سال پیش، هیچ‌کدام از کسبه نتوانسته‌اند مغازه‌های‌شان را برای خرید و فروش باز کنند. از سوی دیگر، اداره‌ی دارایی از ما مالیات می‌گیرد و می‌گوید به ما ربطی ندارد که شما نتوانسته‌اید کاری انجام دهید! اگر صبح زود کسی از محدوده‌ی بازارچه عبور کند، وضعیت نابسامان آن را می‌بیند؛ معتادان شب‌ها این منطقه را پاتوق خود می‌کنند و حتی با روشن کردن آتش، دیواره‌های تازه مرمت‌شده را سیاه کرده‌اند. اینجا به نگهبان هم نیاز دارد، اما متأسفانه کسی به فکر انجام این کار نیست.
روز موعود فرامی‌رسد، ۲۲ بهمن سال ۹۲ است روزی که قرار بود همزمان با سالگرد افتخارآفرینی مردم ایران، وعده‌ی مدیران محقق شود و بخشی از بافت تاریخی عودلاجان در تهران به بهره‌برداری برسد تا مغازه‌داران این منطقه بتوانند قدری از آسیب‌هایی را که در ۵ / ۱ سال گذشته از نظر اقتصادی به آن‌ها وارد شده است، جبران کنند و در کنار آن گردشگران نیز به این بافت تاریخی بیایند، اما ...
خسروآبادی-مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران- در این‌باره به خبرنگار ایسنا می‌گوید: در جلسه‌ای که هفته‌ی پیش با حضور نمایندگان چهار بخش پروژه‌ی ساماندهی بافت تاریخی عودلاجان برگزار شد، مشکلات موجود برای ساماندهی بازارچه‌ی عودلاجان بررسی شدند؛ اما هنوز برخی ابهام‌ها در زمینه‌ی به نتیجه رسیدن این پروژه وجود دارند. در آن جلسه، وضعیت ساخت و نصب ورودی مغازه‌ها مشخص شد. همچنین بحث‌هایی درباره‌ی مالیات کسبه‌ای که از حدود یک سال پیش از مغازه‌های‌شان هیچ درآمدی نداشته‌اند، مطرح شد و این موضوع همچنان در دست بررسی است. قرار شده است، شهرداری با هماهنگی نیروی انتظامی، نیروهایی را برای حفاظت از منطقه‌ی عودلاجان در شب قرار دهد. همچنین ابهام‌های موجود در پروژه‌ی ساماندهی بازارچه‌ی عودلاجان، قرار است توسط کمیته‌ی فنی اداره‌ی میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران بررسی و درباره‌ی آن‌ها تصمیم‌گیری شود و درباره مشکلات برای نصب پست‌های برق در بازارچه، قرار است در جلسه‌ای که با شهردار منطقه‌ی ۱۲ برگزار می‌کنیم، آن‌ها نیز مسائل را بررسی کنند و به نتیجه برسند.
قبرستان را به فرهنگسرا تبدیل کردم، احیای عودلاجان که دیگر کاری ندارد، این جمله را همان فردی گفته بود که استدلالش مبنی بر این بود که «هر کسی این فرزند را زاییده است باید خودش آن را بزرگ کند.»، حالا او هم عطای بازارچه عودلاجان را به لقایش بخشیده است.
قصه بازسازی بازاچه عودلاجان و سروسامان گرفتن کاسبان این بازارچه سر درازی داشته و بررسی تمامی اقدامات شکل گرفته در این زمینه در یک گزارش نمی‌گنجد، در گزارش بعدی به ادامه روند ساماندهی بازارچه عودلاجان در سال‌های بعد تا امروز می‌پردازیم.
انتهای پیام
نظرات