حمیدرضا محسن‌پور، پژوهشگر و مدیر پیشین ژئوپارک جهانی قشم در نوشتاری که در اختیار ایسنا قرار داد، درباره جایگاه جهانی ژئوپارم قشم که تصمیم‌گیری‌های غیراصولی آن را متزلزل می‌کند، نوشت: «ژئوپارک‌ها به عنوان قلمروهای جغرافیایی با ارزش زمین‌شناسی منحصربه‌فرد، نقشی مهم در حفظ میراث طبیعی و فرهنگی، ترویج آموزش زمین‌شناسی و تحقق توسعه پایدار محلی ایفا می‌کنند. این مناطق به مثابه بسترهایی برای تلاقی علم، فرهنگ، گردشگری و اقتصاد بومی شناخته می‌شوند که در آن‌ها حفاظت از منابع طبیعی و توانمندسازی جوامع محلی از اولویت‌های اصلی به شمار می‌رود.
ژئوپارک قشم، نخستین ژئوپارک ثبت‌شده ایران و خاورمیانه در شبکه جهانی یونسکو، نمونه‌ای شاخص از اهمیت مدیریت تخصصی و مشارکتی است. این ژئوپارک، به واسطه پدیده‌های زمین‌شناسی کم‌نظیر خود، ظرفیت بالایی برای حفاظت و توسعه پایدار دارد. با این حال، در سال ۲۰۱۲ به دلیل ضعف در ساختار مدیریتی، کمبود مشارکت محلی و نارسایی در تعاملات بین‌المللی، از شبکه جهانی ژئوپارک‌ها حذف شد. این رخداد نه تنها به فرهنگ و بوم زیست طبیعی آسیب رساند، بلکه اعتماد جامعه محلی و نهادهای بین‌المللی را نیز به‌شدت متزلزل ساخت. بازگشت ژئوپارک قشم به شبکه جهانی یونسکو در سال ۲۰۱۷، حاصل بازنگری‌های ساختاری و اصلاح رویکرد مدیریتی بود؛ دوره‌ای که در آن، الگوی مشارکت‌محور و نگاه میان‌رشته‌ای به‌عنوان مبنای برنامه‌ریزی و اجرا پذیرفته شد.
این بازگشت، علاوه‌بر احیای جایگاه بین‌المللی ژئوپارک، تجربه‌ای آموزنده برای مدیران و سیاستگذاران فراهم ساخت تا نقش کلیدی مدیران آگاه، چندبعدی و جامعه‌محور در پایداری این ساختار را جدی‌تر بگیرند.
یکی از ویژگی‌های متمایز مدیریت ژئوپارک، تأکید بر مدل «مدیریت از پایین به بالا (Up-Bottom)» است؛ مدلی که بر مشارکت واقعی و فعال جامعه محلی در فرآیند تصمیم‌گیری و اجرای برنامه‌ها تکیه دارد. این رویکرد، ضمن تقویت حس تعلق و مسئولیت در میان ساکنان، تضمین می‌کند که حفاظت از محیط طبیعی، توسعه گردشگری پایدار و ارتقای اقتصاد محلی با در نظر گرفتن نیازها و خواسته‌های جوامع محلی و در چارچوب تاب‌آوری طبیعی و فرهنگی منطقه، پیش برده شود. از سال ۲۰۱۷ تا پیش از تغییر اخیر، در سطح مدیریت ارشد سازمان منطقه آزاد قشم، این درک وجود داشت که موفقیت بلندمدت ژئوپارک تنها زمانی تضمین می‌شود که مدیریت آن مبتنی بر نگرشی جامع و متوازن میان حفاظت محیط طبیعی، توسعه اقتصادی محلی، و مشارکت فعال جوامع محلی باشد. امری که به‌نظر می‌رسد اکنون، آگاهانه یا ناآگاهانه، از سوی متولیان امر در منطقه آزاد قشم مورد غفلت قرار گرفته است. تحلیل روند عملکرد ژئوپارک جهانی قشم، به‌ویژه پس از بازگشت آن به شبکه جهانی در سال ۲۰۱۷، مستلزم طرح مجموعه‌ای از پرسش‌های کلیدی است که پاسخ به آن‌ها میتواند مبنایی برای ارزیابی تصمیمات مدیریتی و سیاستگذاری‌های آینده باشد:
• چه عواملی موجب شد ژئوپارک قشم در گذشته از فهرست ژئوپارک‌های جهانی حذف شود؟ و به‌طور مشخص، چه اصلاحات ساختاری و محتوایی زمینه‌ساز بازگشت آن در سال ۲۰۱۷ شد؟
• با توجه به عملکرد مثبت، اشراف علمی و مدیریتی، ارتباط و حضور مؤثر در عرصه‌های محلی، ملی و بین‌المللی در سال‌های اخیر، چه دلایل مستند و کارشناسی‌شده‌ای مبنای تصمیم به تغییر مدیریت در ژئوپارک قشم بوده است؟
• حتی در صورت فرض بر ضرورت تغییر مدیریت، این پرسش مطرح است که انتخاب مدیر جدید بر پایه چه معیارهای حرفه‌ای، فرایندی و تخصصی صورت گرفته است؟ آیا روند تصمیم‌گیری، مبتنی بر ارزیابی عملکرد، شناخت ماهیت پیچیده و میان‌رشته‌ای ژئوپارک و توانمندی اجرایی بوده است؟ (این پرسش، نه ناظر بر نقد شخصی مدیر تازه منصوب‌شده، بلکه تلاشی است برای واکاوی کارشناسانه ابعاد ساختاری یک تصمیم مهم در حوزه مدیریت ژئوپارک.)
• آیا رویکردهای مدیریتی جدید سازمان منطقه آزاد قشم در راستای تثبیت جایگاه بین‌المللی ژئوپارک و تحقق توسعه پایدار جزیره است؟ یا اینکه تصمیمات اخیر عمدتا تحت تاثیر ملاحظات غیرعلمی، مقطعی و سلیقه‌ای اتخاذ شده‌اند؟
و در نهایت پرسشی بنیادین‌تر آنکه: در فرآیند این تغییر مدیریتی، چرا نه در زمان عزل و نه در هنگام انتصاب، نظر دغدغه مندان، کارشناسان، بزرگان محلی، شبکه همیاران ژئوپارک و حتی عضو ایرانی شورای عالی ژئوپارک‌های جهانی یونسکو و نایب‌رئیس کمیته ملی علوم زمین و ژئوپارک‌های ایران، که طی سال‌های اخیر همواره ارتباطی فعال و تنگاتنگ با تحوالت ژئوپارک قشم داشته است ـ مورد مشورت قرار نگرفته است؟ آیا می‌توان در ساختاری که بر مشارکت و اعتماد اجتماعی استوار است، تصمیمی تا این اندازه مهم را بدون گفت‌وگو با این طیف از کنشگران محلی، ملی و بین‌المللی اتخاذ کرد؟
در پایان باید تأکید کرد که ژئوپارک، صرفا مجموعه‌ای از چشم‌اندازهای زیبای زمین‌شناسی نیست، بلکه ابزاری است برای پیوند میان انسان، طبیعت و توسعه پایدار. ژئوپارک با توانمندسازی جوامع محلی، حفظ بوم زیست، ترویج آموزش و گردشگری پایدار، الگویی هوشمند و فراگیر از توسعه ارائه می‌دهد.
مدیر ایده‌آل ژئوپارک باید برخوردار از دانش میان‌رشته‌ای، مهارت‌های ارتباطی قوی و توانایی در تسهیلگری، هماهنگی و برنامه‌ریزی مشارکتی باشد. او باید منافع انسان و طبیعت را در تصمیمگیری‌ها به‌صورت توأمان ببیند و نقش خود را نه به صرفا عنوان یک دستوردهنده، بلکه به‌مثابه هماهنگ‌کننده‌ای خلاق و توانمند ایفا کند.
مدیریت ژئوپارک، برخلاف ساختارهای مرسوم اداری، مبتنی بر مشارکت جوامع محلی و رویکرد «از پایین به بالا» است. از این رو، جابه‌جایی مدیران آن همچون تغییر پست‌های مرسوم سازمانی، نه منطقی است و نه مؤثر. انتصاب مدیری فاقد شناخت کافی از اصول ژئوپارک، نگرش سیستمی و توانمندی در مدیریت مشارکتی، نه تنها ژئوپارک را از مسیر اصلی خود منحرف می‌کند، بلکه میتواند منجر به بی‌اعتباری در سطح ملی، بین‌المللی و مهمتر از همه، نزد جامعه محلی شود که ستون اصلی این ساختار است. بدیهی است نقدهای مطرح شده در این نوشتار متوجه شخص خاصی نیست، بلکه ناظر بر ضرورت رعایت اصول حرفه‌ای، معیارهای شبکه جهانی ژئوپارک‌های یونسکو، و لزوم تقویت مشارکت جامعه محلی در مدیریت ژئوپارک جهانی قشم است. اصولی که نادیدهگرفتن آن ها ممکن است پیامدهایی فراتر از یک انتصاب اداری به همراه داشته باشد و حتی بار دیگر زمینه‌ساز تکرار تجربه تلخ حذف از فهرست جهانی یونسکو شود؛ تجربه‌ای که پیش‌تر هزینه‌های سنگینی برای ژئوپارک، جامعه محلی و اعتبار ملی به دنبال داشت.»
انتهای پیام
نظرات