به گزارش ایسنا، یزد را به‌عنوان «شهر نخل‌ها» می‌شناسند؛ شهری که در آن، هنرِ کهنِ نخل‌سازی از دلِ نجاری و تزیینات دستی برآمده و به نمادی از هویت دینی و فرهنگی تبدیل شده است. نخل در ظاهر یک سازه بزرگ چوبی است اما در حقیقت محصولی پیچیده از ترکیب چند هنر سنتی شاملِ نجاری، مشبک‌کاری، معرق، دوخت پارچه‌های مذهبی، آینه‌کاری و فلزکاری سبک است. این یعنی «نخل‌سازی» به‌عنوان فرآیند، ذیل صنایع دستی و هنرهای سنتی قابل مطالعه است و از حیث کارکرد، در دلِ آیین عزاداری معنا می‌گیرد.
بر اساس مستندات تاریخی، «نخل‌سازی» در یزد دست‌کم از دوره صفویه رواج داشته و تاکنون به‌صورت سینه‌به‌سینه در میان نجاران و استادکاران این خطه منتقل شده است. ساخت نخل فرآیندی چندمرحله‌ای است؛ از انتخاب چوب‌های مقاوم و طراحی سازه گرفته تا مشبک‌کاری، آینه‌کاری و پوشش با پارچه‌های سیاه و کتیبه‌های مذهبی. کهن‌ترین نمونه‌ها در محلات تاریخی یزد و تفت دیده می‌شود.
بزرگ‌ترین نخل ایران در حسینیه امام تفت قرار دارد که ارتفاع آن به ۱۱ متر می‌رسد و کوچک‌ترین نخل‌های قدیمی در برخی محلات یزد هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرند. اما مشهورترین و قدیمی‌ترین نمونه، نخل میدان امیرچخماق است که با قدمتی بیش از ۴۵۰ سال، همچنان به‌عنوان نمادی از هویت تاریخی یزدی‌ها شناخته می‌شود. این نخل که با نام «نخل حیدری‌ها» نیز یاد می‌شود، یکی از ارزشمندترین نمونه‌های صنایع دستی آیینی کشور به‌شمار می‌رود.
نخل ها در گذر زمان به‌عنوان «تابوت نمادین سیدالشهدا» شناخته شدند و به‌ویژه در میدان‌های بزرگ مثل امیرچخماق یزد، به کانون مراسم محرم بدل شدند. این هنر سینه‌به‌سینه در خانواده‌های نجار و استادکاران سنتی انتقال یافته و هنوز هم کارگاه‌های کوچکی در شهر وجود دارند که به ساخت و مرمت نخل‌های جدید یا قدیمی مشغولند.
نخل، در فرهنگ عزاداری یزدی‌ها، سازه‌ای عظیم و چوبی است که به شکل سرو، نماد جاودانگی و ایستادگی، ساخته می‌شود و در مراسم تاسوعا و عاشورا توسط ده‌ها نفر از مردان محل حرکت داده می‌شود. ساختار نخل‌ها به‌دست استادکاران نجار و آهنگر شکل می‌گیرد و هنر نخل‌سازی، به‌عنوان بخشی از صنایع دستی سنتی، نیازمند مهارت‌های ویژه در انتخاب چوب، گره‌چینی و تزئین است.
پیش از آغاز ماه محرم، نخل‌ها توسط استادکاران مرمت و آماده می‌شود و فرآیندی به نام «نخل‌بندی» اجرا می‌شود که در آن، سازه‌های چوبی با پارچه‌های سیاه و سبز، آینه‌های قاب‌دار، جقه‌های فلزی، پرهای طاووس، زنگ‌ها و منگوله‌ها تزئین می‌شوند. این تزئینات هم جنبه زیبایی‌شناختی دارند و هم بار معنوی خاصی را به دوش می‌کشند. در روزهای تاسوعا و عاشورا، هر پایه نخل توسط گروهی از اهالی یا صنوف مختلف مانند نجارها، آهنگرها یا کشاورزان حمل می‌شود؛ سنتی که به‌صورت موروثی منتقل شده و همچنان پایدار مانده است.
«نخل‌سازی» و «آیین نخل‌برداری»، علاوه بر ارزش مذهبی به یکی از جاذبه‌های گردشگری مذهبی یزد بدل شده و سالانه گردشگر داخلی و خارجی را به این شهر تاریخی می‌کشاند.
در سال ۱۳۹۰، آیین نخل‌برداری یزد به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس کشور در فهرست ملی ثبت شد. هرچند خودِ «فن نخل‌سازی» هنوز پرونده‌ای مستقل در رشته صنایع‌دستی ندارد، اما کارشناسان معتقدند ثبت آیین نخل‌برداری، چتر حمایتی برای تداوم هنر نخل‌سازی نیز ایجاد کرده است.
«نخل‌سازی یزد»، بیش از آنکه یک ابزار آیینی باشد، یک میراث هنری و صنایع‌دستی است؛ هنری که در آن چوب و پارچه و آینه و فلز در خدمت یک معنا و یک باور مذهبی ترکیب می‌شوند. ثبت آیین نخل‌برداری در فهرست میراث ملی، مسئولیتی دوچندان برای حفظ هنر نخل‌سازی ایجاد کرده است؛ هنری که همچنان می‌تواند نماد هویت و اصالت یزد و ایران باشد.
با وجود این جایگاه، کارشناسان نسبت به آینده نخل‌سازی هشدار می‌دهند. کاهش شمار استادکاران سنتی، گرایش کمتر نسل جوان به این حرفه و نبود حمایت مالی کافی از کارگاه‌های کوچک، این هنر را با خطر فراموشی روبه‌رو کرده است. به باور پژوهشگران، آموزش نسل جدید، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و جشنواره‌های صنایع دستی و همچنین ثبت جهانی این آیین می‌تواند تضمین‌کننده ادامه حیات نخل‌سازی در یزد باشد.
ساخت نخل فرآیندی چندمرحله‌ای و حاصل همکاری چندین هنرمند است. انتخاب چوب‌های مقاوم مانند توت و نارون، طراحی و اسکلت‌بندی توسط نجاران، مشبک‌کاری و قاب‌بندی، تزیین با آینه‌ها، گوی‌های فلزی، شال‌های دست‌باف و کتیبه‌های خطاطی‌شده از مراحل اصلی این هنر به‌شمار می‌رود. نخل‌ها علاوه بر ارزش آیینی، نمایشگاهی از صنایع دستی یزد هستند که در آن نجاری، فلزکاری، آینه‌کاری و پارچه‌دوزی مذهبی در کنار یکدیگر جلوه می‌کنند.
«نخل‌سازی یزد» بیش از یک سازه آیینی، هنری چندوجهی است که ریشه در فرهنگ دینی و صنایع دستی ایران دارد. ترکیب چوب، آینه، فلز و پارچه در خدمت مفهومی معنوی، نشان می‌دهد که این هنر نه‌تنها بخشی از عزاداری محرم، بلکه بخشی از هویت فرهنگی یزد و میراث معنوی ایران است.
انتهای پیام
نظرات