به گزارش ایسنا، بر اساس تعریفی که در لغتنامه دهخدا آمده است، قسم نوعی اقرار و اعتراف است که شخص از روی شرف و ناموس خود بیان می­‌کند و خداوند یا بزرگی را شاهدِ حرف یا عمل خود می­‌گیرد. قسم به «حضرت عباس(ع)» از جمله قسم­‌های رایجی است که مردم نقاط مختلف کشور در گفتار خود به کار می­‌برند. حضرت عباس(ع) به دلیل جایگاه ویژه­‌ای که در واقعه کربلا دارد، در میان مردم به «علمدار کربلا»، «سقای دشت کربلا»، «قمربنی هاشم» و القاب دیگری مشهور است. از این رو در میان قسم­‌های مربوط به «حضرت عباس(ع)» گاهی از القاب آن حضرت نیز در عبارت قسم­‌ها یاد می­‌شود. در ادامه به برخی از «قسم‌های حضرت عباس(ع)» که در شهرهای مختلف معروف است می‌پردازیم.

در کنگاور استان کرمانشاه یکی از قسم­‌های معمول مردم «حضرت عباس وکیلی» است که در هنگام معامله یا خرید و فروش جنس و اختلاف در قیمت اجناس به زبان می­‌آورند. در شهر صحنه این استان نیز هنگامی که شخصی می­‌خواهد با دیگری شراکت داشته باشد و یا معامله­‌ای بکند یا پولی به اسم امانت یا قرض به دیگری بدهد، قبض و رسید پول را مابین خود و آن شخص می­‌گذارد، سپس آن را به عنوان «شمشیر ابوالفضل(ع)» قلمداد می­‌کنند و سپس هر دو به وجدان خود قسم می­‌خورند که هیچکدام به خطا نروند و به عهد خود وفادار بمانند. همچنین در میان مردم شهر صحنه عباراتی چون «به حضرت عباس قسم» و یا «به ابوالفضل قسم» سوگند­هایی معمول است.

در بخش یزدان آباد شهر زرند استان کرمان، مردم اینگونه با عبارات «به حضرت عباس»، «به تیغ برنده حضرت عباس»، «عباس وکیلی» و «به قمر بنی هاشم» در روابط خود قسم می‌خورند.

در زیوان فشاپویه شهر ری نیز عبارت «به دست­‌های قطع شده حضرت عباس» از جمله قسم­‌هایی است که مردم در مواقع خاص بر زبان جاری می­‌کنند.

مرا ناامید نکن چنانچه حضرت عباس(ع) ناامید نشد

اهالی شهر قزوین در قسم­‌های خود از نام حضرت عباس(ع) برای انکار کاری و یا یاری خواستن از خداوند برای برآورده شدن حاجت خود استفاده می­‌کنند؛ مثلاً اگر کسی کاری را به او نسبت داده باشد ولی او انکار کند، قسم می­‌خورد که: «به دست ابوالفضل که در نهر القمه از تن افتاد قسم» من این کار را نکرده­‌ام و یا این طور قسم می‌خورد: «به چشم تیر خورده حضرت عباس قسم» و یا «به مشک تیر خورده قمر بنی­‌هاشم». همچنین مادرانی که در حالت نا­امیدی و تضرع از خداوند طلب حاجتی داشته باشند، این طور قسم می­‌خورند: «به چشم تیر خورده، مشک تیر خورده و دو دست قلم شده حضرت عباس قَسَمِت می­‌دهم، خدایا مرا نا­امید مکن آنچنان­ که حضرت عباس نا­امید نشد.»

حواله­‌ات به شمشیر حضرت عباس(ع)

در میان اهالی ایزد­خواست آباده یکی از قسم‌­هایی که گفته می­‌شد این عبارت بود: «به حضرت عباس قسم که عثمانلو بی­وضو اسمش نمیاره»، یعنی به حضرت عباس قسم که عثمانلو (یکی از سران ایل­‌های عشایری) بدون وضو نام او را بر زبان جاری نمی­‌کند. همچنین شمشیر حضرت عباس(ع) میان اهالی ایزد­خواست در هنگام گفتگوی دو نفر، واسط و شاهد برای انجام کار قرار می­‌گیرد و می­‌گویند: «به حضرت عباس بین من و تو اگر فلان کار را بکنی یا فلان کار را نکنی» و یا می­‌گویند: «حواله­‌ات به شمشیر حضرت عباس(ع)» باشد.

در روستای لطف­‌آباد بخش درگز شهر مشهد، قسم ­خوردن به حضرت عباس(ع) به گویش محلی و به این عبارت ادا می­‌شود: «حضرت عاباس حَقی چَن» و یا «حضرت عاباسی کَسِلَن قولی چن».

میان اهالی شهر لردگان در استان چهار محال و بختیاری نیز مردم به زبان لُری، به آن حضرت قسم یاد می‌­کنند و می­‌گویند: «وه دو دَسَّ بُری­یه ابو­الفرض»، یعنی به دو دست بریده ابوالفضل(ع) قسم.

در شهر گلپایگان برای آنکه کسی را قسم بدهند، یک تو دویی (تو دانی) در ابتدای عبارت قسم خود به کار می­‌برند. مثلاً می­‌گویند: «تو دویی و حضرت عباس»، یعنی تو دانی و حضرت عباس نسبت به قول یا فعلی که مدنظر است.

ترس از قسم‌گیر شدن

همچنین مطابق یکی از اسناد موجود مربوط به شهر بوشهر، «دردشتی­‌ها» که از اهالی خورموج هستند، زیاد قسم می­‌خورند و موقعی که صحبت می­‌کنند به خاطر آنکه طرف مقابل باور کند، مدام به خدا و پیغمبر و امامان قسم یاد می­‌کنند؛ از جمله این قسم­‌ها نام حضرت عباس(ع) است که می­‌گویند: «به حضرت عباس» و یا «به شمشیر ابوالفضل». در تنگستان بوشهر نیز همین قسم‌­ها رایج است و در «برازجان» مردم هنگام قسم خوردن می­‌گویند: «به همو حضرت عباس» و یا «به همو ابوالفضل العباس».

اهالی شهر دردشت بندرعباس کمتر قسم می­‌خورند و معتقدند که قسم بلافاصله دامن­گیر شخص قسم­ خورده می­‌شود؛ ولی زمانی که ناچار باشند و کاملا هم از گفتار خود مطمئن باشند، قسم می­‌خورند. البته آنها «به حضرت عباس (ع)» اصلاً قسم نمی­‌خورند، چون می­‌ترسند که فوری قسم­گیر شوند.

در شمال کشورمان در بخش عالی­چنگل شهر آمل، از جمله قسم­‌های مرسوم این عبارت است: «مِر به ابوالفضل» و یا «مِر به حضرت عباس». معنی این عبارت سوگند به حضرت عباس(ع) است. در بندر انزلی نیز قسم‌­هایی چون «به ابوالفضل العباس»، «به ابوالفضل»، «به قمر بنی­‌هاشم»، «به دست­ بریده ابوالفضل» و «به دو بازوی شده ابوالفضل» میان اهالی شایع است.

حواله‌ام به این عَلَم!

در شهر لای­ بید اصفهان اگر کسی را بخواهند به حضرت عباس(ع) قسم دهند، او را پای عَلَم حضرت عباس در یکی از تکیه­‌ها و یا مسجد محل می­‌برند، سپس شخص دست خود را به عَلَم گرفته و برای طرف مقابل قسم یاد می­‌کند و می­‌گوید: «حواله من به این عَلَم حضرت عباس اگر من اطلاعی از فلان احوال شما داشته باشم» و به این طریق خود را بی­‌گناه و مبرا می­‌کند.

در خرم­‌آباد لرستان نیز برخی از قسم‌­ها به این صورت ادا می­‌شود: «وِ حضرت عباس»، یعنی به حضرت عباس و یا «حضرت عباس مابِنَ»، یعنی حضرت عباس بین ما و یا «حضرت عباس نوم رِئم بِگِرِ»، یعنی اگر فلان کار را بکنم حضرت عباس جلوی راهم را بگیرد.

جالب ترین سندی که درخصوص قسم‌ها موجود است در ناظم شهر ملایر و مربوط به قسم خوردن به حضرت عباس (ع) است. مردم این روستا قسم به ابوالفضل (ع) را از هر قسم دیگری معتبرتر و مهم‌تر می‌دانند. در این روستا یکی از قسم‌هایی که میان مردم مرسوم است قسم «تکیه ابوالفضل» نام دارد، به این صورت که اگر طلبکاری از بدهکار بخواهد به «تکیه ابوالفضل» قسم بخورد، او را نزدیک در تکیه می‌برد و می‌گوید سه مرتبه بگو: «به این تکیه حضرت ابوالفضل من بدهکار تو نیستم و بعد برو دنبال کارت». سپس بدهکار روبه روی تکیه می‌ایستد و در حالی که هر دو دست را مقابل صورت خود گرفته و اشاره به تکیه دارد، می‌گوید: «به این تکیه ابوالفضل من بدهکار تو نیستم».

آداب خاص قسم «هفت گام» در اختلافات عمیق

مهمترین و شدیدترین قسم به حضرت ابوالفضل (ع) در این روستا قسم «هفت گام» است. این قسم دارای یک تشریفات و آداب و رسوم خاص و در عین حال تکان دهنده است، از این رو خیلی کم و به ندرت یاد می‌شود؛ زیرا هرگاه پای قسم هفت گام به میان دو یا چند نفر بکشد، به دلیل اهمیتی که دارد، مردان خیر روستا جمع می‌شوند و می‌کوشند به هر طریقی که باشد، دعوا را فیصله دهند و اگر هم احیاناً طرفین حاضر به سازش نشوند و بخواهند قسم یاد کنند؛ همگی محل اجرای قسم هفت گام را ترک می‌کنند؛ زیرا عقیده دارند که مشاهده این قسم جایز نیست و بیننده باید مبلغی پول کفاره بدهد.

تشریفات و آداب «قسم هفت گام» به این نحو است که شخص قسم خورده باید ابتدا پاک و طاهر باشد، یعنی استحمام کند و بعد وضو بگیرد وقتی این کارها را انجام داد، در جای نسبتاً وسیعی رو به قبله می‌ایستد و با پیمودن هفت قدم، هفت کُپه خاک هم با دست روی زمین جمع ، یعنی به فاصله هر یک قدم یک کُپه خاک به وجود می‌آورد و بعد بر می‌گردد. یک گام دورتر از اولین کپه ی خاک سرپا می‌ایستد و سپس گام اول را بر می‌دارد و با صدای بلند می‌گوید: «این یک گام» و بلافاصله نیم‌خیز می‌شود و کپه خاک را با دست به اطراف پخش می‌کند. آن گاه به طرف کُپه دوم خاک می‌رود و به همین صورت عمل می‌کند تا به نزدیک کُپه هفتم می‌رسد. وقتی که به کپه آخر یعنی هفتم رسید با صدای نسبتاً بلندی می‌گوید این هفت و بلند می‌شود و هر دو کف دست را به موازات صورت خود می‌گیرد و می‌گوید: «این ابوالفضل خانه‌ام را مثل این کپه خاک از هم بپاشد من مدیون فلانی نیستم» و پی کارش می‌رود.

البته با اینکه بزرگترهای روستا قدغن می‌کنند که کسی در محل اجرای سوگند بماند، با این وجود برخی بی‌توجهی می‌کنند و برای تماشا جمع می‌شوند و پس از انجام مراسم قسم هر کدام سکه‌ای به عنوان کفاره قسم در همانجا روی کُپه خاک می‌اندازند تا یک نفر که مستحق باشد، آن را بردارد. این قسم تنها موردی است که همراه با آداب خاصی صورت می‌گیرد و در مواقعی که اختلاف عمیق باشد یا میان طرفین شبهه‌ای خاص وجود داشته باشد که با وساطت ریش سفیدان روستا نیز به نتیجه نرسد، اجرا می‌شود.

پی‌نوشت: این گزارش با استفاده از اطلاعات مقاله «تأملی بر قسم‌های مربوط به حضرت عباس(ع) در فرهنگ مردم» نوشته سیدعلیرضا هاشمی، منتشر شده در فصلنامه «فرهنگ مردم» واحد فرهنگ­ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما تهیه شده است.

انتهای پیام