علی‌اصغر شاطری - فرهنگیار فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صداوسیما - در کاشان در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به معنای لغوی سقا و سقایی، به تشریح یکی از رسوم وابسته به ماه محرم شهر کاشان پرداخت و گفت: معنای لغوی آن، آب رساندن و آب به کسی دادن و شخصی که این کار را انجام می‌دهد «سقا» می‌گویند. در روز هفتم ماه محرم که آب توسط لشکر عمر سعد به روی اصحاب امام حسین (ع) بسته شد تا روز عاشورا حضرت ابوالفضل (ع) به عنوان سقای کاروان چندین مرحله این محاصره را شکست و آب به خیمه‌ها رساند. از این رو در مجالس روضه خوانی و عزاداری به یاد سقای کربلا، برخی افراد مشک بر دوش گرفته و مردم عزادار را سیراب می‌کنند.

سوگواری به سبک سقّایی

او افزود: اما نوع دیگری هم از سقایی وجود دارد که خود برگرفته سقایی حضرت ابوالفضل (ع) است و آن برپایی جلسات و محافلی است که افراد با در دست گرفتن کشکول و کاسه آبی به مرثیه‌خوانی و نوحه‌خوانی می‌پردازند. این نوع سوگواری در شهرهای مختلف ایران رایج است. عزاداری سقایی عبارت است از خواندن مصائب وارده بر عترت رسول خدا (ص) و به طور ویژه امام حسین (ع) اما به صورت نوحه‌سرایی و اشعاری که خوانده می‌شود با لحن و صوتی حزین همراه است و قاعدتاً به طور دسته جمعی و به صورت هماهنگ نوحه سرایی می‌کنند. تفاوت نوحه‌سرایی سقایی با نوحه سرایی سینه زنی و زنجیر زنی آن است که ذکر نوحه سرایی سقایی، سنگین و حزین و بدون سینه زدن و زنجیر زدن و بدون نواختن طبل و سنج انجام می‌شود.

به گفته این فرهنگیار در کاشان پنج گروه و دسته سقاخوان در ایام محرم سقاخوانی می‌کنند که شامل هیئت سقایی استاد عبدالرحیم (واقع در میدان کهنه)، هیئت سقایی ضیغم، هیئت سقایی حاجی علی حمامی (واقع در باغچه شاهی)، هیئت سقایی استاد آقا علی هدایتی (واقع در درب حوض) و هیئت سقایی گذر حاجی است و روزهای اول تا چهارم محرم دسته‌هایی از هیئت‌های سقایی در بازار کاشان به نوحه خوانی و عزاداری می‌پردازند.

ذکرمصیبت با چاووش‌خوانی

او به رسم «چاووش خوانی» ماه محرم در کاشان اشاره کرد و درباره آن توضیح داد: آخرین روز ماه ذی‌الحجه در فرهنگنامه عاشورایی کاشان به روز «چاووش عزای محرم» مشهور است. چاووشی‌ خوانی صدای خوش و نفسی گرم لازم دارد. چاووش خوان اگر سیّد باشد شالی سبز برگردن می‌اندازد درغیر این صورت شالی سیاه رنگ می‌اندازد. در یک دهه اخیر به دلیل افزایش تعداد دسته‌ها و هیئت‌های حسینی در کاشان، آیین سنتی مذهبی چاووش خوانی از چند روز مانده به ماه محرم آغاز می‌شود و کاشانی‌ها با چاووش خوانی به استقبال ماه عزای اباعبدالله الحسین (ع) می‌روند.

شاطری با بیان اینکه قدمت تاریخی چاووش خوانی در عزاداری سنتی کاشان به دوره صفویه و قبل از آن بر می‌گردد، اظهار کرد: در چند دهه قبل، در روز آخر ماه ذی‌الحجه پیرمردی با محاسن سفید معروف به چاووش خوان، پرچم عزای حضرت سیدالشهدا (ع) را بر دوش می‌گرفت و از بازار پانخل شروع به چاووش خوانی می‌کرد و تا انتهای بازار مسگرها می‌رفت و آغاز ماه محرم را اعلام می‌کرد. در طول مسیر بازار، چاووش خوان در مکان‌های مشخصی می‌ایستاد و به ذکر مصائب اهل بیت (ع) می‌پرداخت.

او از مرحوم عزیزالله فراهی (شاعر و مداح اهل بیت) که از چاووش خوانان بنام کاشان در چند دهه گذشته بود یاد کرد و برخی ابیاتی که در چاووش خوانی با لحنی حزن انگیز خوانده می‌شود را ذکر کرد:
ز تربت شهدا بوی سیب می آید
ز طوس بوی رضای غریب می‌آید

هر که دارد هوس کرب و بلا بسم الله
هر که دارد هوس حب خدا بسم الله

بر مشامم می‌رسد هر لحظه بوی کربلا
در دلم ترسم بماند آرزوی کربلا
تشنه آب فراتم ای اجل مهلت بده
تا بگیرم در بغل قبر شهید کربلا

چه کربلاست عزیزان، خدا نصیب کند
خدا مرا به فدای شه غریب کند

چاووش حزن غم ز بیابان کربلا
شد قاصد عزای شهیدان کربلا
این ماه منع آب روان گشت، شیعیان
از ظلم اهل کوفه به مهمان کربلا

«جریده‌برداری» کاشانی‌ها در دهه اول محرم

او در بخش دیگر سخنان خود به رسم استفاده از جریته (جریده) اشاره کرد و توضیح داد: از شعائری که در عزاداری سنتی کاشان کارکرد داشته و هنوز هم در بعضی از هیئت‌ها وجود دارد «جریده» است که در گویش کاشانی به «جریته» معروف است. 

این فرهگیار ادامه داد: این نشان و نماد سوگواری در فرهنگ عزاداری عاشورا منتسب به حضرت ابوالفضل (ع) است. چنانچه نخل را سمبل تشیع جنازه و تابوت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و گهواره را نشان شهادت کودک شیرخواره حضرت علی‌اصغر (ع) می‌دانند. معانی گوناگونی برای این واژه در کتاب‌های دایره‌المعارف ذکر شده است. دفتر، دفتر اعمال، دفتر حساب، کتاب یا رساله‌ای که حاوی مسائل سیاسی یا مالی یا سایر امور دیوانی باشد و در عربی و فارسی محدّث است. روزنامه، مجله و ... گروهی از سواران که برای جنگ دشمن جدا کرده باشند، گروه سواران که پیاده نداشته باشند، شاخه‌ی بی‌برگ ، شاخه درخت خرما که برگ‌های کشیده و بلندی از دو طرف و یک برگ عمودی در وسط دارد و ... جزئی از معانی است که برای آن ذکر شده است، اما در فرهنگ عزاداری سنتی معانی دیگر را در برمی‌گیرد.

او افزود: «جریده» عَلَمی است که در مراسم عزاداری و سوگواری حضرت سیّدالشهداء (ع)‌ در عقب دسته یا هیئت حرکت می‌دهند. یکی از عَلَم‌هایی که برای اقامه عزاداری در قرون گذشته تأسیس کرده‌اند و در چند شب و روز خاصی از ایام محرم به همراه دسته عزا آن را حمل کرده و در پای آن به نام حضرت عبّاس (ع) عزاداری می‌کنند. «جریته‌ها» یک عَلَم فولادی، چند تسمه هلالی شکل آهنی، دو پنجه و دو شیر فلزی، آینه و رشته‌هایی از بلور و مروارید، جاشمعی و یک مشعل، تکه‌های شال ترمه و کشکول و در بعضی یک پر طاووس و یا یک پرچم کوچک دارد.

به گفته شاطری «جریده» را در شب هفتم یا در روز هفتم محرّم حرکت می‌دهند و یا در پای «جریده» مجلس عزاداری برپا می‌کنند و سفره می‌اندازند، چرا که لشکر عمر سعد در روز هفتم ماه محرم آب را به روی حرم امام حسین(ع) بست. همچنین در روز نهم ماه محرم که این روز تعلق به حضرت عباس (ع) دارد، «جریده» را همراه دسته و هیئت برداشته، حرکت می‌دهند و در روز یازدهم که روز ختم و عزای شهدای کربلاست، بعضی از «جریده‌ها» را همراه دسته و هیئت به بازار می‌برند.

او ادامه داد: در عزاداری سنتی کاشان در گذشته پای «جریته‌ها» سنج می‌زدند. قدمت «جریته» به دوره صفویه بر می‌گردد. جریته بابایی‌ها، جریته بابا قربانی پشت مشهد و جریته عمو شیخ کلهر از مشهورترین جریته‌های کاشان است.

انتهای پیام