به گزارش ایسنا، روزنامه «اعتماد» نوشت: در تازه‌ترین فصل از این رابطه ظاهرا فنی اما تحت تاثیر تحولات سیاسی، روز گذشته با انتشار بخش‌هایی از گزارش محرمانه فصلی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خبری که روز سه‌شنبه در رسانه‌های ایرانی از جمله روزنامه اعتماد انعکاس پیدا کرده بود، تایید شد.
خبرگزاری‌های آسوشیتدپرس و رویترز در گزارش‌هایی جداگانه با اشاره به مشاهده گزارش فصلی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به شورای حکام، مدعی شدند که در این گزارش به حل و فصل کامل دو موضوع اختلافی میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اشاره شده است.
آسوشیتدپرس در این باره نوشته است: در گزارش محرمانه فصلی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آمده است که بازرسان آژانس دیگر هیچ سوالی در مورد ذرات اورانیوم غنی‌شده در سطح ۸۳.۷ درصد که در تاسیسات غنی‌سازی فردو کشف شده‌بود، ندارند. این گزارش همچنین تایید کرده است که بازرسان پرونده مرتبط با ادعای کشف ذرات غنی‌شده اورانیوم دست‌ساز در محل موسوم به مریوان در نزدیکی شهر آباده را بسته‌اند.
پیش از این ادعا می‌شد که محل موسوم به مریوان مرتبط با برنامه ساخت سلاح هسته‌ای در سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۸۰ در ایران است. تهران همواره ادعاها در مورد تلاش برای تولید سلاح‌های هسته‌ای را رد کرده است. با حل این دو موضوع اختلافی میان ایران و آژانس، اختلاف‌های پادمانی میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به دو پرونده کاهش پیدا می‌کند که مرتبط با کشف ذرات اورانیوم غنی‌شده ادعایی در دو تاسیسات اعلام نشده در تورقوزآباد و ورامین است. مذاکرات میان تهران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای حل و فصل دو موضوع باقیمانده همچنان ادامه دارد.
رویترز نیز گزارش داد که در گزارش فصلی جدید به نصب مجدد برخی ابزارهای نظارتی که ایران در قالب برجام اجازه نصب آنها را داده‌بود، اشاره شده است. در این گزارش آمده است که دوربین‌های برجامی در یک تاسیسات تولید قطعات سانتریفیوژ در اصفهان و همچنین ابزارهای نظارتی در دو سایت اعلام شده غنی‌سازی ایران مجددا نصب شده‌اند. رویترز به نقل از این گزارش مدعی شده است که مدیرکل آژانس «همچنان در انتظار تعامل ایران برای حل و فصل اختلافات باقیمانده» از جمله نصب کامل دوربین‌های نظارتی بر اساس توافق اسفند سال گذشته است.
قصه اختلاف از کجا شروع شد؟
ماهیت برنامه هسته‌ای ایران چیست؟ آیا تهران همان‌طور که می‌گوید اهداف صلح‌آمیزی از توسعه برنامه هسته‌ای خود دارد یا بخشی از واقعیت را پنهان می‌کند؟
همین سوال به ظاهر ساده در بیش از دو دهه گذشته به یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در حوزه منع اشاعه بین‌المللی تبدیل شده است. چالشی که در یک مقطع زمانی به انتقال پرونده ایران از شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به شورای امنیت ملل متحد منجر شد و زنجیره‌ای از قطعنامه‌های صادر شده در این شورا، موجی از تحریم‌های سازمان ملل را بر ایران تحمیل کرد.
به موازات حصول برجام در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴)، پرونده اختلاف ایران و آژانس درباره ابعاد برنامه هسته‌ای ایران در گذشته نیز بسته شد تا دو طرف فصل تازه‌ای از شفاف‌سازی و همکاری هسته‌ای را تجربه کنند. همه‌چیز در این بستر مدیریت شده و طبق برنامه‌ریزی‌های انجام گرفته در برجام پیش می‌رفت تا زمانی‌که در سال ۲۰۱۸ میلادی، دونالد ترامپ رییس‌جمهور وقت ایالات متحده ناگهان تصمیم به خروج از توافق هسته‌ای با ایران گرفت.
تصمیم ترامپ، آغاز آشفتگی در پازل همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و موجی از تنش در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی میان ایران و غرب بود. فضای به وجود آمده در نتیجه این آشفتگی فرصت را برای ماهیگیری دشمنان و رقبای منطقه‌ای ایران فراهم کرد به گونه‌ای که بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر رژیم اسراییل مجال سناریوسازی جدیدی را پیدا کرده و در یک برنامه تلویزیونی ادعا کرد تل‌آویو موفق به ربودن آرشیو کامل برنامه هسته‌ای ایران شده و به اطلاعات جدیدی درباره فعالیت‌های هسته‌ای اعلام نشده ایران دست پیدا کرده است. هرچند که اروپایی‌ها در ابتدا نسبت به این ادعا بی‌توجهی کردند اما با گذر زمان توجه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به این ادعاها جلب شد و برای طرف غربی هم استفاده از این برگ در مذاکرات احیای برجام جذاب به نظر رسید.
تعقیب ادعاهای نتانیاهو توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به شکل‌گیری چهار پرونده اختلافی جدید در حوزه تعهدات پادمانی میان ایران و آژانس منتهی شد. از ادعا درباره آزمایشات تولید فلز اورانیوم در آزمایشگاه جابربن حیان تا ادعای کشف اورانیوم در سه مکان اعلام نشده که عبارتند از: مریوان، تورقوزآباد و ورامین.
هرچند که کاظم غریب‌آبادی، سفیر و نماینده وقت ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در خرداد ماه ۱۳۹۹ در نشست فصلی شورای حکام با موضوع بررسی گزارش مدیرکل در مورد موافقتنامه پادمان ان.پی.تی ایران اعلام کرد که این ادعاها به بیش از ۱۷ سال قبل بر می‌گردند، اثبات نشده‌اند، از هیچ فوریتی برخوردار نبوده و هیچ خطر اشاعه‌ای نیز ندارند، اما این پرونده همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد به سرعت ابعاد سیاسی به خود گرفت و به مانعی در مسیر احیای برجام هم تبدیل شد. براساس گزارش‌های رسانه‌ای که کم و بیش به تایید مقام‌های رسمی کشورهای حاضر در برجام و ایالات متحده هم رسیده است آنچه مانع از احیای برجام در مذاکرات تابستان ۱۴۰۱ شد، عدم حل و فصل همین اختلاف‌ها میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود. ایران معتقد است که این پرونده نباید به عنوان اهرم فشار در صورت احیای برجام در اختیار طرف مقابل باقی بماند.
در خرداد ماه ۱۴۰۱ شش روز پس از اینکه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در قطعنامه‌ای ایران را به علت عدم توضیح در خصوص منشأ ذرات اورانیوم در سه مکان اعلام نشده محکوم کرد، سازمان انرژی اتمی ایران در نامه‌ای مفصل به این آژانس نوشته است که «احتمالا کار عناصر خارجی (خرابکاری) است.»
در بخشی از نامه رسمی ایران آمده بود: مایه تاسف است که آژانس مجددا یک موضوع بسته شده را که به سال‌های ۲۰۰۴-۲۰۰۳ برمی‌گردد براساس اطلاعات غیر معتبر مجددا باز می‌کند.
در ادامه این نامه تفصیلی ایران توضیحاتی درباره ادعای مطرح شده درباره کشف مواد در مریوان داده و نوشته است: «این مکان برای بهره‌برداری از خاک نسوز طی قراردادی با یک شرکت خارجی چند دهه پیش مورد استفاده قرار گرفت با این حال، آژانس بی‌دلیل ادعا کرد که این مکان در فعالیت‌های هسته‌ای مشارکت داشته است.»
لازم به ذکر است که مدیرکل آژانس در گزارش‌های خود پیرامون مریوان گفته بود که ایران در سایت مریوان آزمایش‌های انفجاری با سپر محافظ انجام داده که برای آماده‌سازی جهت استفاده از آشکارسازهای نوترونی بوده است که می‌تواند در ساخت سلاح اتمی کاربرد داشته باشد.
نقشه‌ای که ایران و آژانس را این‌بار به مقصد نزدیک‌تر کرد
در دو سال اخیر ایران و آژانس در چند نوبت اعلام کردند که به یک نقشه راه برای حل و فصل این اختلاف‌ها دست یافته‌اند. با این همه هربار این محدودیت‌ها و مصالح سیاسی بودند که مانع از به مقصد رسیدن دوطرف شدند. در این میان توسعه برنامه هسته‌ای ایران در نتیجه توقف اجرای تعهدات برجامی در پاسخ به نقض برجام از سوی طرف مقابل هم به پیچیدگی‌های رابطه ایران و آژانس و همکاری آنها در پرونده اختلاف پادمانی فوق‌الذکر هم افزود. در نهایت در اسفندماه ۱۴۰۱، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پس از چندماه تنش کم‌سابقه در رابطه ایران با این نهاد فنی پس از حصول برجام، راهی تهران شد تا در جریان رایزنی با محمد اسلامی، رییس سازمان انرژی اتمی از این پرونده گره‌گشایی کند. این حضور گروسی و هیات همراه در تهران به یک نشست خبری متفاوت با حضور تعداد قابل توجهی از خبرنگاران رسانه‌های داخلی و خارجی همراه شد. خبر ویژه این نشست خبری، رونمایی از بیانیه‌ای کوتاه بود که در سایه آن دو طرف بتوانند پرونده سه اختلاف پادمانی باقیمانده (ادعای کشف اورانیوم در سه مکان اعلام نشده که عبارتند از: مریوان، تورقوزآباد و ورامین) را ببندند. متن این بیانیه به شرح زیر بود:
سازمان انرژی اتمی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درخصوص موارد زیر به توافق رسیدند:
۱- تعاملات بین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران با روحیه همکاری و با رعایت کامل صلاحیت‌های آژانس و حقوق و تعهدات جمهوری اسلامی ایران براساس موافقتنامه‌های جامع پادمانی صورت خواهد پذیرفت.
۲- درخصوص مسائل پادمانی باقیمانده مربوط به سه مکان، ایران آمادگی خود را برای ادامه همکاری و ارایه اطلاعات و دسترسی بیشتر به منظور رسیدگی به مسائل پادمانی باقیمانده اعلام کرد.
۳- ایران به صورت داوطلبانه به آژانس اجازه می‌دهد تا چنانچه مقتضی باشد فعالیت‌های راستی‌آزمایی و نظارت بیشتر را اجرا کند. روش اجرای آن طی یک نشست فنی که به زودی در تهران برگزار می‌شود، میان دو طرف مورد توافق قرار خواهد گرفت.
در حالی که از یک سو سابقه مذاکرات صورت گرفته میان ایران و آژانس و از سوی دیگر فضای متشنج سیاسی میان ایران و غرب (در نتیجه حمایت اروپا و امریکا از اعتراض‌های داخلی در ایران و ادعای کمک نظامی تهران به مسکو در جنگ اوکراین) فضایی برای خوش‌بینی به فرجام این چندمین نقشه راه میان ایران و آژانس باقی نگذاشته بود اما ظاهرا اراده سیاسی دو طرف در پشت درهای بسته سالن‌های مذاکره در سه ماه اخیر بر آن ناامیدی فائق آمد.
یک منبع آگاه در اسفندماه ۱۴۰۱ به «اعتماد» درباره فضای فنی و سیاسی منتهی به صدور این بیانیه گفت: این سفر رافائل گروسی در حالی انجام شد که مقام‌های اسراییلی برای ممانعت از آن به هر ترفندی در ملاعام و پشت صحنه متوسل شدند اما ماموریت مدیرکل آژانس بیش از آنکه ماهیت فنی داشته باشد رنگ و بوی سیاسی داشت. کمترین حد مذاکرات فنی در جریان این دور از ملاقات‌های ایران و آژانس صورت گرفت. حرف طرف ایرانی در این رایزنی‌ها چه با رییس سازمان انرژی اتمی و چه رییس‌جمهور این بود که اگر فضای سیاسی مطلوب وجود داشته باشد حل و فصل اختلاف‌های باقیمانده با آژانس سخت نخواهدبود.
فصلی متفاوت در رابطه ایران و آژانس
در نتیجه سفر گروسی به تهران و صدور بیانیه مشترک، از صدور قطعنامه علیه ایران در نشست دوره‌ای پیشین شورای حکام جلوگیری شد. از سوی دیگر انتشار خبر توافق ایران و آژانس در مختومه کردن پرونده مریوان و پذیرش توضیحات ایران درباره چرایی کشف ذرات اورانیوم ۸۳ درصد نشان می‌دهد که ایران و آژانس با سرعت نسبی خوبی سه ماه گذشته را پشت سر گذاشته‌اند. شنیده‌های «اعتماد» از روند طی شده در سه ماه اخیر حاکی از آن است که هیات‌های فنی ایران و آژانس در چندنوبت با هم رایزنی‌های چندروزه و مذاکرات پیچیده‌ای را پیش برده‌اند. مقام‌های ایرانی درگیر در این پرونده معتقدند که رابطه ایران با آژانس از بعد از سفر اسفندماه گروسی به تهران تغییر کرده و اراده سیاسی در هر دو طرف برای حل و فصل مسائل باقیمانده از هر زمان دیگری جدی‌تر بوده است.
یک منبع آگاه درباره حل و فصل دو اختلاف اساسی ایران با آژانس به«اعتماد» می‌گوید: حرکت ایران و آژانس در فضایی مثبت و رو به جلو است و حتی می‌توان گفت که این رابطه در برخی حوزه‌ها پیشرفت هم داشته است. از چهار پرونده اختلافی موجود دو مساله مربوط به فعالیت ایران در مرکز جابر بن حیان و مواد کشف شده در مریوان حل شده و همین موضوع گواه این است که اگر اراده سیاسی و نگاه صرفا فنی وجود داشته باشد، امکان حل و فصل اختلاف‌ها وجود دارد. سفر اسفندماه مدیرکل آژانس به تهران سهم بسزایی در پیشرفت‌های اخیر داشته است.
این منبع آگاه در پاسخ به این پرسش «اعتماد» که آیا سرعت حل و فصل اختلاف‌ها کند نیست، می‌گوید: در بیانیه اسفندماه چارچوب زمانی ویژه‌ای تعیین نشده و اتلاف وقتی هم از سوی ایران صورت نگرفته است.
این منبع آگاه درباره کمک فضای سیاسی به پیشرفت‌های اخیر و مختومه شدن دو پرونده اختلافی می‌گوید: روندی که در این سه ماه طی شده نشان می‌دهد که کشورهای غربی پس از صدور دو قطعنامه علیه ایران و تشدید برنامه هسته‌ای ایران در پاسخ به آنها متوجه کارآمدتر بودن تعامل نسبت به تقابل در رابطه با تهران شده‌اند.
این منبع ایرانی با اشاره به اینکه زبان تقابل در مقابل ایران کارساز نیست گفت: بازنصب تعدادی از دوربین‌های جمع‌آوری شده، نشانه این است که تقابل و فشار درمقابل ایران بی‌نتیجه بوده و تعامل می‌تواند به نفع هر دوطرف باشد.
جزییات گزارش جدید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی
خبرگزاری‌های رویترز و آسوشیتدپرس به جزییات دقیق‌تری از گزارش محرمانه آژانس هم اشاره کرده است.
-میزان ذخایر اورانیوم ایران به بیش از ۲۳برابر محدوده مجاز در برجام رسیده است.
- آژانس برخی تجهیزات نظارتی که ایران سال گذشته دستور برچیده شدن آنها را صادر کرده بود مجددا نصب کرده است. از جمله تجهیزاتی که نصب شده‌اند دوربین‌های نظارتی سایتی در اصفهان هستند که در آن قطعات سانتریفیوژها ساخته می‌شوند. تجهیزات نظارتی در دو مرکز اعلام‌شده غنی‌سازی نیز نصب شده‌اند.
- آژانس اتمی منتظر تعامل ایران برای رسیدگی به مسائل مختلف از جمله نصب تجهیزات نظارتی بیشتر است.
توضیحات ایران درباره ذرات اورانیوم ۸۴ درصدی با ارزیابی‌های انجام‌شده توسط بازرسان این نهاد بین‌المللی ناهمخوان نبوده است. آژانس به اطلاع ایران رساند که بعد از ارزیابی داده‌ها به این ارزیابی رسیده که اطلاعات ارایه‌شده با توضیحات ایران ناهمخوان نبوده است و آژانس در این مرحله سوالات بیشتری در این خصوص ندارد.
آژانس تحقیقات خود درباره کشف اورانیوم با منشا انسانی در مریوان را نیز بسته است. یکی دیگر از کشورهای عضو بین دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ در این منطقه یک معدن اداره می‌کرده است. (آسوشیتدپرس نوشته مشخص نیست کدام کشور عضو در اینجا درگیر چنین فعالیتی بوده است.) آژانس در حال حاضر سوال دیگری درباره ذرات اورانیوم ضعیف یافت‌شده در مریوان ندارد و این مساله دیگر در این مرحله جزو مسائل باقیمانده نیست. تا تاریخ ۱۳ مه، میزان کل ذخایر اورانیوم ایران ۴۷۴۴.۵ کیلوگرم است. از این میان، ۱۱۴.۱ اورانیوم غنی‌شده تا خلوص ۶۰ درصد است.
پازل بزرگ‌تر را دریابید
حل و فصل دو اختلاف مهم میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را می‌توان تکه‌ای از یک پازل بزرگ‌تر و در حال چیده شدن دانست. تکه‌های قبلی این پازل به اختصار به شرح زیر است:
۱- آزادی دو زندانی فرانسوی که در زندان وکیل‌آباد مشهد در بازداشت بودند.
۲- اجرایی شدن توافقنامه انتقال محکومان میان ایران و بلژیک و آزادشدن دیپلمات ایرانی اسدالله اسدی.
۳- انتشار اخباری درباره حصول توافق میان ایران و ایالات متحده برای تبادل زندانیان و آزادسازی اموال بلوکه شده ایران در کره جنوبی.
۴- سفر سلطان عمان به تهران و گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای مبنی بر تداوم تلاش‌های مسقط برای تنش‌زدایی از رابطه ایران و غرب و البته میانجیگری میان تهران و قاهره.
۵- افشاگری رسانه امریکایی به نقل از ۵ مقام امریکایی، اسراییلی، اروپایی درباره سفر برت مکگورک، مشاور ارشد بایدن در امورخاورمیانه درماه جاری به عمان و گفت‌وگو با مقام‌های عمان درباره امکان تعامل دیپلماتیک با ایران درخصوص برنامه هسته‌ای این کشور.
در حالی که شنیده‌های «اعتماد»، شکل‌گیری تحولات جدید و جدی میان ایران و غرب برای خروج از بن‌بست به وجود آمده در احیای برجام را تایید می‌کند به نظر می‌رسد که شکل‌گیری فضای سیاسی مثبت میان ایران و آژانس که فعلا به حل و فصل دو اختلاف مهم منتهی شده را باید بخشی از پازل فوق‌الذکر دانست.
با توجه به در هم پیوستگی دو پرونده احیای برجام و حل و فصل اختلاف‌های غیربرجامی ایران و آژانس باید دید که آیا نتیجه مذاکرات سیاسی در یکی از کشورهای ثالث می‌تواند به موتور محرکی برای مختومه شدن دو پرونده اختلافی دیگر تهران و آژانس هم منتهی شود یا خیر.
انتهای پیام
نظرات