آمنه جاوید - پژوهشگر فرهنگ عامه - در گفت‌وگو با ایسنا،‌ با اشاره به اینکه ماه ذی‌الحجه برای مسلمانان ماه به جا آوردن حجِ واجب است، گفت: از زمان ورود اسلام به ایران و توجه بیشتر به تقویم قمری و اهمیت به جا آوردن آداب مذهبیِ اسلامی، ماه ذی‌الحجه هم به سایر ماه‌هایی پیوست که ایرانیان باید آداب آن را به جا بیاورند.

او افزود: ورود به سایر ماه‌های قمری مانند ماه رمضان و ماه محرم با آدابی در پیشواز همراه است، اما ماه ذی‌الحجه این چنین نیست. یکی از مهم‌ترین اعمال عبادی مسلمانان در این ایام انجام می‌شود اما چنین آداب پیشوازی برای فرا رسیدن خودِ ماه نداریم. آنچه که ماه ذی‌الحجه را مهم کرده است همین موسم حج است که تمام این ماه را از آغاز تا پایان تحت تاثیر خود قرار می‌دهد و ایرانیان نیز آداب و رسوم مخصوص خود را در این زمینه برگزار می‌کنند.

پس‌انداز سفر حج از درباره صفوی تا خاطرات مونس‌الدوله

یکی از نویسندگان کتاب «تقویم آیینی ماه مبارک رمضان» واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما با بیان اینکه برای رفتن به سفر حج، فرد باید «واجب‌الحج» شود، توضیح داد: از گذشته بر اساس باور ایرانیان و حتی دستورات مذهبی هر فردی که درآمدش به حدی برسد که بتواند هزینه سفر حج را پرداخت کند باید به این سفر برود. ایرانیان مسلمان همیشه یکی از بخش‌های درآمد خود را صرف پس‌انداز برای سفر حج می‌کردند، به‌ویژه در گذشته که انجام این سفر به دلیل نبود وسایل حمل و نقل امروزی بسیار سخت و طولانی بود و هزینه بیشتری هم داشت.

او با اشاره به اهمیت پس‌انداز برای سفر حج،‌ به کتاب خاطرات مونس‌الدوله (یکی از همسران ناصرالدین‌شاه) اشاره کرد و گفت: او نوشته است فردی به نام «بی‌بی بنفشه» که مسئول برپایی مراسم‌های بزم در درباره ناصرالدین‌شاه بود در عروسی یکی از پسرهای ناصرالدین‌شاه آنقدر از مهمانان پول، سکه و هدیه دریافت می‌کند و درآمدش آنقدر زیاد می‌شود که مونس‌الدوله درخاطراتش از اصطلاح «واجب‌الحج» برای او استفاده می‌کند، به این معنا که دیگر توان مالی برای این سفر سخت و پرهزینه را دارد. در نهایت هم «بی‌بی بنفشه» به حج می‌رود و در بازگشت توبه می‌کند و مجاور کربلا می‌شود. این مثال نشان می‌دهد وقتی فردی به حدی از درآمد بالا می‌رسید سایرین برای اینکه بخواهند به آن اشاره کنند از واژه «واجب‌الحج» استفاده می‌کردند.

جاوید با بیان اینکه در صورت «واجب‌الحج» شدن رفتن به این سفر بسیار برای افراد با اهمیت بود، اظهار کرد: در گذشته یکی از مسائل تامین هزینه‌های سفر حج بود و زمانی که در عصر صفوی مشکلات اقتصادی و سیاسی بین دولت ایران و عثمانی به وجود آمد، هزینه سفر حج به شکل چشمیگری افزایش یافت تا جایی که حتی بنابر برخی نقل‌قول‌ها یکی از وزرای دوران صفوی دو سینی مسی بزرگ با کوهی از سکه‌ی طلا و نقره برای سفر حج هزینه می‌کند. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت این سفر برای مردم بوده است که حتی در شرایط سخت هم بر خود واجب می‌دانستند که به این سفر بروند.

او با اشاره به سخت بودن سفر حج در گذشته، ادامه داد: این سفر پیش‌تر بسیار طولانی و طاقت‌فرسا بود، اما دشواری‌های آن الهام‌بخش سرودن اشعاری توسط ناصرخسرو قبادیانی، حافظ و... شده است. در واقع این سختی و سیر و سلوک عارفانه در مسیر کعبه سبب شده است که هرجا حرف از سختیِ رسیدن به محبوب در ادبیات عرفانی می‌شد، شاعر و نویسنده به سفر حج اشاره کند.

بدرقه جانانه‌ برای سفری سخت

این پژوهشگر فرهنگ عامه درباره آیین بدرقه مسافر خانه خدا نیز گفت: کسی که آن زمان به این سفر می‌رفت با یک بدرقه جانانه راهی می‌شد چراکه قدم در یک راه بی‌بازشگت می‌گذاشت زیرا مشخص نبود از این سفر سخت و طولانی جان سالم به در ببرد. بنابراین مسافری که با علم به این همه سختی‌ باز هم آنها را به جان خریده، شایسته یک بدرقه کامل است. درگذشته حتی ممکن بود مراسم بدرقه آخرین دیدار زائر خانه خدا با آشنایانش بوده باشد. این روزها اما با وجود اینکه سفر حج به سختیِ گذشته نیست، اما همچنان بدرقه مسافری که عازم سفر حج باشد به عنوان بخشی از آداب و رسوم این ماه اجرا می‌شود.

او با بیان اینکه زائر خانه خدا باید پیش از راهی شدن مقدماتی را برای خانواده خود نیر فراهم می‌کرد، ادامه داد: زائر می‌بایست هزینه چند ماه تا یکسال و مایحتاج خانواده‌اش را فرهم می‌کرد و اگر دختر و پسر دم‌بختی داشت باید هزینه ازدواج آنها را هم کنار می‌گذاشت. همچنین اگر قرض و دِینی بر عهده او بود داشت می‌بایست پرداخت می‌کرد. زائران پیش از عزیمت همچنین خمس و زکات سالانه‌ و حتی گاهی رد مظالم نیز پرداخت می کردند و در نهایت مطمئن می‌شدند با پول حلال و درست سفر می‌کنند.

مراسمی برای حلالیت طلبی

جاوید افزود: پس از آن زائر رسم حلالیت طلبیدن را به جا می‌آورد که موضوع بسیار مهمی بود چون معلوم نبود فرد بتواند از سفر برگردد و در نتیجه باید از دیگران حلالیت می‌طلبید تا دِینی بر گردن او نباشد. حلالیت طلبیدن هم آداب خاص خود را داشت و در هر شهری هم بسته به آداب آن منطقه برگزار می‌شد. به عنوان مثال در شهر زنجان خانواده زائر سه روز مهمانی می‌دادند و در آن مهمانی چاووش‌خوانی می‌کرند. برای این مراسم یک نفر بر سر بام می‌رفت و مردم را با خبر می‌کرد تا اهالی از سفر فرد آگاه شوند. یا در بهبهان اگر زائر مرد بود همه مرد و زن برای مراسم حلالیت می‌رفتند، اما اگر زائر زن بود فقط زنان برای دیدن او می‌رفتند.

به گفته او مسئله حلالیت طلبیدن آنقدر اهمیت داشت که در نقاطی از ایران از جمله شهر دستجرد اگر عمق کینه و دلخوری از زائر خانه خدا زیاد بود، فرد حتی می‌توانست طلب مبلغی پول کند تا مسافر را حلال کند و مسافر هم این پول را به او پرداخت می‌کرده است.

این پژوهشگر فرهنگ عامه با بیان اینکه نوشتن وصیت توسط زائر خانه خدا کار مهم دیگری بود که پیش از سفر انجام می‌شد، گفت: نبودن دِینی به گردن زائر آنقدر مهم بود که حتی در بسیاری از شهرهای ایران مردان پیش از سفر حج مهریه همسران خود را کنار می‌گذاشتند و یا به او پرداخت می‌کردند یا اگر مهریه زیاد بود و از توان پرداخت مرد خارج بود، زن آن را در حضور یک روحانی می‌بخشید.

بهترین سوغاتی نصیب چه کسانی می‌شد؟

او افزود: آداب دیگری که پیش از سفر حج به جا آورده می‌شد رفتن به حمام و حنا گذاشتن به دست، مو، ریش و... بود. چون دلاک‌ها و آرایشگران این زائران را می‌شستند و برایشان حنا می‌گذاشتند و یا خیاط‌هایی مخصوص برای زائران لباس‌های این سفر را آماده می‌کردند، زائران هم بهترین سوغاتی‌ها را برای آنها می‌آوردند.

جاوید به مراسم پیشکشی آوردن برای زائر اشاره کرد و توضیح داد: یکی از رسوم دیگر این بود که افرادی که برای خداحافظی از مسافر به خانه او می‌رفتند برایش پیشکشی می‌آوردند و چاووش‌خوان یا یک بزرگ‌تر فهرستی از تمام کسانی که پیشکشی آورده بودند تهیه می‌کرد و این فهرست را به حاجی می‌دادند تا او در بازگشت برای همه افراد مطابق پیشکشی که آورده‌اند، سوغاتی بیاورد. برخی زائران هم که می‌دانستند توان خرید سوغاتی برای همه را ندارند تاکید می‌کردند که کسی برایشان پیشکشی نیاورد. پیشکشی‌ها بیشتر مواد غذایی مانند قند و شکر، برنج و آرد بوده است و برخی هم که درآمد خوبی داشتند برای او گوسفند قربانی می‌کردند تا خانواده‌اش در مدتی که فرد حضور ندارند مصرف کنند.

کمک به زائر خانه خدا با «جیب خرجی»

او افزود: یکی دیگر از رسوم این بود که افرادی که روز سفر و برای خداحافظی با زائر آمده بودند با خود هدیه‌ای به عنوان «جاخالی» یا «سرِراهی» برای او می‌بردند. در نقاطی این پیشکشی را روزی که آش پشت پا می‌پختند،‌ می‌بردند و در نقاطی مانند بیجار،‌ سراب و تربت حیدریه هزینه‌ای به مسافری که راهی سفر بود می‌دادند. در بیجار به این مبلغ می‌گفتند «سرراهانه» یا «فتح راهی» یا سرابی‌ها به آن «جیب خرجی» می‌گفتند و به فردی که راهی سفر بوده می‌دادند تا به نوعی در هزینه‌های سفر به او کمک کنند.

یک رسم خاص برای آش پشت‌پا

یکی از نویسندگان کتاب «تقویم آیینی ماه مبارک رمضان» واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما به پختن آش پشت پا پس از عازم شدن زائران اشاره کرد و گفت: این رسم همچنان هم باقی‌ است و در بیشتر شهرها، سومین روزی که مسافر یا زائر خانه خدا راهی می‌شود برایش آش می‌پزند. این کار در گذشته معمولا رسمی زنانه بوده است. در نقاطی از ایران برای پختن آش پشت پا رسم خاصی هم داشتند، مثلا در روستای «حسین‌آباد ناظم» شهر ملایر مقداری از آش پشت پا (حدودا سه ملاقه آخر دیگ) را از بالای پشت بام در جهت قبله یا در جهتی که مسافر حرکت کرده بود از روی ناودان یا پشت‌بام بیرون می‌ریختند.

بیرقی به نشانه عزیمت به حج

جاوید با بیان اینکه در بعضی مناطق نیز رسم بیرق‌زنی اجرا می‌شده است، توضیح داد: شهر دزفول یکی از شاخص‌ترین اماکنی است که این رسم آنجا اجرا می‌شده است. کسی که قرار بوده به سفر حج برود پرچم‌های کوچکی تهیه و سردر خانه خود نصب می‌کرد. برخی به کسانی که برای خداحافظی با زائر می‌آمدند نیز پرچم می‌دادند و آنها دربِ منازل خود نصب می‌کردند که نشان دهند از اقوام و خویشان آنها یک نفر عازم سفر حج شده است. این پرچم تا زمانی که بر اثر باد و باران از بین برود بر سردر باقی می‌ماند و کسی آن را جدا نمی‌کرد.

او افزود: بنابراین رسم وقتی یک نفر از اعضای خانواده به سفر حج می‌رفته زنان آن خانواده لباس سراسر سبز می‌پوشیدند و روز هشتم ذی‌الحجه یک مهمانی برپا می‌کردند و از همه کسانی که آمده بود با ناهار پذیرایی می‌کردند. بعد پسران او یک بنّا می‌آوردند و در پشت‌بام خانه زائر یک پرچم بزرگ نصب می‌کردند. این پرچم نشانه این بود که پدر خانواده به سفر حج رفته است. در کنار آن پرچم بزرگ به تعداد پسران خانواده نیز پرچم‌های کوچک‌تر نصب می‌کردند که مشخص شود چند پسر در خانه هستند. اگر هم فردی پسر نداشت تنها یک پرچم بزرگ نصب می‌شد. رسم بیرق زنی همچنان در جنوب کشور انجام می‌شود.

انتهای پیام